مدیران خودروعصر اعتبار

بر بلندای بادگیرهای شاخص

هنر معماری بادگیر در ایران

عصر ساختمان- بادگیر از عناصر اصلی در معماری سنتی ایران است که در سکونتگاه هایی با اقلیم گرم و مرطوب و گرم و خشک دیده می شود و در خط آسمان شهرهای کهن ایران به صورت عناصر شاخص عمودی جلوه می کنند.

هنر معماری بادگیر در ایران
نسخه قابل چاپ
جمعه ۱۸ خرداد ۱۳۹۷ - ۱۴:۱۲:۰۰

    به گزارش پایگاه خبری«عصر ساختمان» به نقل از برترینها، بادگیرهای شاخص ایران شامل:

    بادگیرهای دو طبقه

    فقط چند نمونه انگشت شمار بادگیر دو طبقه در ایران وجود دارد؛ در این نوع بادگیرها عموما بادگیر طبقه دوم که روی بادگیر طبقه اول قرار می گرفته، کوچکتر از آن بوده و بادگیر پایینی همچون پایه ای برای بادگیر بالایی به نظر می آید، به طوری که راجع به ضرورت ساخت بادگیرهای دو طبقه چنین اظهارنظر کرده اند. گروهی گفته اند که در گذشته بر اثر ناامنی در طبقه دوم آن آتش می افروختند تا رخنه و ورود دشمن را به روستاهای اطراف اطلاع دهند. از طرفی طبقه دوم به عنوان برج راهنما برای کاروانیان به حساب می آمده است.

    عده دیگر می گویند ساختن بادگیر دو طبقه یک نوع هنر معماری است، زیرا ساختن آن کار هر معماری نیست؛ نظر دوم به حقیقت نزدیکتر است زیرا در طبقه دوم امکان رفتن افراد یا آتش افروزی نیست و از جهتی فرم ظاهری بادگیر نشان می دهد که معمار شناخت کاملی نسبت به مسائل زیباشناختی داشته و بعد زیبایی شناسان در اهم کار بوده است. زیاد بودن چنین بادگیرهایی برای استفاده بیشتر از باد خنک در ارتفاع بالاتر نیز می باشد.

    چند نمونه از این دسته بادگیرها شامل:

    1. بادگیر دو طبقه در رباط حاجی ابوالقاسم رشتی در روستای عقدا: این بادگیر روی ایوان قرار گرفته و متشکل از دو بادگیر است که بادگیر دوم کوچکتر از بادگیر پایینی می باشد و بادگیر پایینی یا پلان مستطیل شکل و تیغه های موازی طراحی شده و از هر چهار طرف امکان دریافت باد را دارد، شش منفذ در جبهه طولی و سه منفذ در جبهه عرضی دارد؛ از شش منفذ طولی، چهار منفذ آن بسته می باشند که این کار به گفته توسلی بر حسب تجربه روشن می شده و به سبب مقابل بودن نسبت به جریان های متغیر پر گرد و غبار بوده است و از طرفی در مواردی برای کم کردن شدت کار بادگیر بعضی از شیارهای آن را می بستند که بادگیر بالایی دقیقا در مرکز هندسی پلان بادگیر پایینی واقع شده و در پلان هشت ضلعی است و از همه طرف قابلیت دریافت باد را دارد.

    2. بادگیر دو طبقه در باغ سرهنگ آباد اردستان: این بادگیر در فرم پلان یکی از بی نظیرترین بادگیرهاست که فرم پلان قفسه بالایی و پایینی هر دو دایره ای شکل و تیغه های داخلی آنها قطرهای دوایر هستند؛ قفسه و کانال اشکوب دوم بادگیر کوچکتر از اشکوب پایینی است که در این بادگیر نیز بادگیر بالایی در مرکز هندسی بادگیر پایینی واقع شده است.

    3. بادگیر باغ صدری در تفت یزد: این بادگیر پس از بادگیر دولت آباد شاید یکی از بلندترین بادگیرها باشد. این بادگیر دو اشکوبه دو قفسه دارد که قفسه بالایی چهار طرفه است و قفسه زیرین آن دو طرفه است؛ این بادگیر به همراه مجموعه کوشک صدری در زمره آثار یونسکو به ثبت رسیده و در حال حاضر در حال مرمت است. فرم تیغه های داخلی آن موازی است و ساقه آن نیز تزیینات گچ بری دارد که برای صاحبخانه نوعی تفاخر محسوب می شده است و از طرفی در تلطیف هوای خانه بسیار موثر است، برای این که باد در هر سمت و ارتفاعی که جریان داشته باشد به راحتی به جهت منافذ یکی از طبقات به داخل کشانده می شود.

    باغ صدری

    قدمت بادگیر باغ صدری را می توان به استناد «سفرنامه مک گریگور» در 1879 میلادی تا حدی برآورد کرد. توضیحاتی در مورد این بادگیر نشان از حضور آن و اتمام ساخت آن قبل از ساخت 1879 می دهد؛ بنابراین این بادگیر بیش از 137 سال قدمت دارد در پنج مایلی برد، باغ های زیبایی وجود دارد که باغ صدری در تفت نمونه زیبایی از آنها می باشد. در این باغ یک خانه اعیانی با یک بادگیر بلند نیز ساخته شده است.

    4. بادگیر خانه آقازاده در ابرقو: اتاق بادگیر در این خانه همانند بادگیر باغ دولت آبادی از تالار جدا و متصل به اتاق می باشد؛ این اتاق کلاه فرنگی است که حوض آبی نیز در آن قرار دارد. فرم پلان بادگیر بالایی و پایینی مستطیل شکل و با تناسب تقریبی دو به یک است، هر دو بادگیر تحتانی و فوقانی چهار طرفه اند، فرم تیغه ها نیز صلیبی شکل است که بادگیر پایینی سیزده منفذ در جبهه طولی دارد که چهارتای آنها بسته است و در جبهه عرضی نیز دو منفذ باز را داراست و ارتفاع بادگیر به هجده متر می رسد.

    5. بادگیر چپقی سیرجان(کرمان): این بادگیر بر پایه هشت ضلعی می نشیند و متعلق به خانه مسکونی یکی از بزرگان سیرجان است. کالبد بادگیر به لحاظ شکل و فرم قفسه و مجازی دریافت کننده باد در ایران بی نظیر است.

    عملکرد بادگیر

    بادگیر به دو روش در ایجاد سرمایش طبیعی تاثیرگذار است.

        جابجایی هوا
        خنک سازی تبخیری

    در یک دسته بندی کلی عملکرد بادگیر با ایجاد جابجایی هوا را می توان به دو صورت نشان داد.

    1. هدایت باد به داخل ساختمان (وقتی که باد می وزد.)

    2. خروج هوای داخل به بیرون (هنگامی که باد می وزد.)

    در رأس بادگیر منافذی وجود دارد که عموما عمود بر جهت وزش باد غالب ساخته می شوند؛ بدین صورت که وقتی بادگیر در مسیر باد قرار می گیرد منافذ رو به باد تحت فشار مثبت قرار می گیرند و بالعکس، در منافذ پشت به باد فشار منفی ایجاد می شود و تهویه هواکش فقط زمانی موثر است که سرعت باد بیش از 2.5 متر بر ثانیه باشد؛ در شب و در اثر برقراری جریان هوا در داخل بادگیر و تابش حرارتی سطوح خارجی بادگیر به آسمان دمای جرم بادگیر پایین آمده و به اصطلاح بادگیر خنک می شود؛ با تبادل حرارت با سطوح داخلی بادگیر هوا قدری خنک شده و سپس وارد ساختمان مجاور یا زیر بادگیر می گردد؛ وقتی که بادگیر پیوسته با هوای محیط، دیوارها، کف و سقف درون خانه هم دما شود تنها راهی که بدن گرما ترا از دست می دهد تبخیر است. در این هنگام کوران گرم تر از هوای محیط است، چون کوران گرم تر نیز عرق را تبخیر کرده و به همان نسبت بدن را خنک می کند.

    تهویه طبیعی بادگیرها هنگامی که سرعت باد چندان قابل توجه نیست، بر اساس پدیده «خاصیت دودکشی» صورت می گیرد و در این حالت کل بادگیر به صورت یک دودکش عمل می کند.

    زمانی که اصلا باد نمی وزد، به سبب گرم شدن آجرهای برج در طول روز هوای داخل برج گرم شده و دودکش به صورت یک لوله بخاری عمل کرده و باعث می شود که هوای داغ تر از خروجی های برج خارج شوند و سپس هوای سردتر اتاق های زیرین به داخل برج کشیده شده و به نوبت با هوای حیاط تعویض شود؛ بنابراین از جابجایی هوا هم خبری نیست. این اتفاق ممکن است در هر زمانی از روز رخ دهد ولی بیشتر در شب و در شرایط هوای آرام اتفاق می افتد.

    اختلاف های بین داخل و خارج ساختمان عامل تعیین کننده جابجایی هوا است چون با افزایش دما چگالی هوا کاهش می یابد، در نتیجه هوا به سمت بالا می رود اختلاف دمای بین داخل و خارج ساختمان و بین نواحی مختلف آن باعث ایجاد اختلاف فشار و به دنبال آن جابجایی هوا می شود؛ این اثر همان رانش حرارتی به میانگین درجه حرارت بین ستون هوای گرم و درجه حرارت بیرونی و ارتفاع ستون هوای گرم (کانال بادگیر) بستگی دارد. در مناطق گرم و خشک علاوه بر مسئله گرما، خشکی هوا و پایین بودن میزان رطوبت از جمله عواملی هستند که آسایش حرارتی را به خطر می اندازند؛ بنابراین بادگیرهای این مناطق در بسیاری موارد با خنک سازی تبخیری سعی در کارکرد بهینه خود در راستای ایجاد سرمایش داشته اند.

    حضور آب در فضای زیر بادگیر به چهار صورت بوده است: 1. قرار دادن کوزه های آب در زیر بادگیر. 2. تعبیه یک حوض در وسط اتاق بادگیر. 3. اتصال بادگیر با یک کانال افقی نمناک به فضای نشیمن، یک نمونه کمیاب از این نوع کارکرد تبخیری بادگیر در بم وجود داشت. بادگیر با فاصله از فضای مسکونی وجود داشت که با یک کانال افقی به ساختمان می رسید. این کانال در زیر حیاط و زیر باغچه هایی قرار داشت که با آبیاری گل و گیاه و در باغچه ها و نفوذ آب به داخل آن همیشه خیس نگه داشته می شد؛ هوای خروجی از بادگیر با عبور از این کانال خیس زیرزمینی به طور محسوس و تبخیری خنک شده و سپس وارد فضای مسکونی می گردید. 4. ارتباط بادگیر با جریان آب زیرزمین از طریق یک کانال عمودی.

    برچسب ها
    پورسعیدخلیلی