به گزارش پایگاه خبری «عصر ساختمان» به نقل از دنیای اقتصاد، 6 تهدید متوجه فعالان بازار تهران و جمعیت روز مراجعه‌کننده به این قسمت از پایتخت است. حریق با منشأ تجهیزات و سیستم‌های برقی، عمده آتش‌سوزی‌ها در بازارهای بزرگ شهرهای مختلف جهان را رقم زده است.
حریق بعدی در کدام بازار؟ محدوده بازار و شکل نامنظم آن در دل زون مرکز و تاریخی تهران

یک پژوهشگر و عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با انجام یک مطالعه درباره بازار تهران، نسبت به فقدان ایمنی این مکان در برابر حوادث انسان‌ساخت گسترده ناشی از حریق هشدار داد. این مطالعه که توسط علی بیت‌اللهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی انجام شده و در اختیار «دنیای اقتصاد» قرار گرفته است، ضمن بررسی حادثه حریق در بازار تبریز، پرده از چاشنی مشترک حوادث پلاسکو و تبریز برداشته و نشان داده که بازار تهران نیز به همین خاطر مستعد حریق گسترده است. بیت‌اللهی معتقد است ضعف عمده‌ای که در ساختمان پلاسکو وجود داشت، در بازار تبریز نیز وجود داشته است؛ هر دو این ابنیه مستعد حریق گسترده بوده‌اند، چراکه از سیستم‌های ایمنی که مقاومت ساختمان را دربرابر حریق جزئی تامین می‌کند، محروم بوده‌اند؛ ضمن اینکه نوع بهره‌برداری از ساختمان نیز به احتمال وقوع حریق هم در پلاسکو و هم در بازار تبریز دامن زد. از طرفی چاشنی آتش‌سوزی‌های پلاسکو و بازار تبریز که آنها را مستعد حوادث گسترده ناشی از حریق کرده، ضعف سیستم‌های برق و اتصالات الکتریکی بوده است. این در حالی است که هم فقدان سیستم‌های ایمنی و هم مشکلات سیستم برق در بازار تهران نیز وجود دارد و این مکان مهم و حیاتی برای اقتصاد کشور را مستعد بحران احتمالی ناشی از حریق کرده است.

بیت‌اللهی در بهار سال 94 یک نوبت نسبت به شناسایی مخاطرات ثانویه بازار تبریز اقدام و نتیجه بررسی خود را به مسوولان وقت اعلام کرد. وی در این بررسی حتی نقاط پرخطر بازار تبریز را شناسایی کرده و ریسک ناشی از آتش‌سوزی را نیز به شکل دقیق تبیین کرد. وی همچنین سه ماه قبل از وقوع حادثه پلاسکو، وضعیت بازار تهران را از منظر پایداری در برابر حوادث طبیعی و انسان‌ساخت مورد مطالعه و بررسی قرار داد. پژوهش وی نشان داد بازار تهران در برابر حوادث طبیعی و انسان‌ساخت به شدت آسیب‌پذیر بوده و حتما نیازمند مداخله برای پیشگیری از وقوع حوادث با توجه به دامنه وسیع خسارات احتمالی آن هستیم. در حال حاضر شش عنصر و ویژگی خطرساز شامل ساختمان‌های فرسوده، معابر تنگ، جمعیت بسیار زیاد شناور، تاسیسات برقی و مواد قابل اشتعال، قنات‌ها و در نهایت خاک نرم بازار بزرگ تهران را تهدید می‌کند. در آن مطالعه از بازار تهران به‌عنوان قلب تپنده تجارت پایتخت یاد شد، چراکه 52 درصد عمده‌فروشی‌ها و 7 درصد از کارگاه‌های تولیدی تهران در این مکان قرار دارند. احتمال آتش‌سوزی در بازار تهران تحت تاثیر خطای کسبه بیش از تمام عوامل دیگر بوده و 42 درصد اعلام شده است. در مرتبه بعدی نیز عامل برق با احتمال 23 درصد ممکن است منشأ حریق در بازار تهران باشد. تجهیزات مغازه‌ها، نشت گاز، خرابکاری و سایر عوامل نیز در مراتب بعدی قرار دارند.

«دنیای اقتصاد» علت وقوع آتش‌سوزی در بازارهای شهرهای مختلف دنیا را بررسی کرده و جرقه و اتصال الکتریکی را به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین عوامل موثر در این حادثه شناسایی کرده است؛ این درست همان چاشنی حوادث پلاسکو و بازار تبریز است که بازار تهران را نیز در معرض خطر حریق با ابعادی بسیار وسیع قرار داده است.

به گزارش «دنیای اقتصاد»، علی بیت‌اللهی در مطالعه خود حادثه‌ای را که در روز 18اردیبهشت‌ماه در بخشی از بازار تبریز رخ داد از این نظر مهم در نظر گرفته که می‌‌توانست منجر به از بین رفتن بخش عظیمی از این نماد معماری ارزشمند تاریخ کشور ‌باشد. سرای ایکی قاپیلی یا راسته ایکی قاپیلی در این بازار در شب هجدهم اردیبهشت دچار حریق شد و طی آن 29 نفر دچار جراحت شدند که 19 نفر آنها آتش‌نشان بودند. بیش از 130 باب مغازه دچار حریق شد و اجناس داخل آنها کاملا از بین رفت. ضعف عمده‌ای که نظیر آن را در ساختمان پلاسکو مشاهده کردیم، در این حادثه نیز وجود داشت و چنین پتانسیل آسیب‌پذیری مسلما در مورد بازار تهران هم وجود دارد که اگر از اقدامات ساده و پیشگیرانه غفلت بورزیم، بر اثر حادثه‌ای، بازارهای ارزشمند تبریز و تهران را از دست خواهیم داد. حادثه پلاسکو یک نمونه بارز از نوع عملکرد‌های نادرست در حفاظت از مستحدثات و ابنیه و ساختمان و کل دارایی‌هایی که داریم، است. حادثه پلاسکو نشان داد که اگر اقدامات بسیار ساده و کم‌هزینه را قبل از وقوع حادثه انجام می‌دادیم هرگز نماد مدرنیته تهران فرو نمی‌ریخت و همین قیاس را در مورد بازار تبریز می‌توان انجام داد. در مورد بازار تهران نیز بیت‌اللهی به اتفاق تیم همکار خود پیشنهادی درباره ارزیابی و کاهش ریسک بازار تهران در زمان شورای شهر پیشین ارائه کرده بود که مورد توجه قرار نگرفت و صرفا به برگزاری جلسات بی‌حاصل انجامید.

اما شروع امسال با رخداد سیلاب‌های سهمگین در چند استان کشور همراه بود و احتمال رخداد سیل در تهران هم داده می‌شد. در اردیبهشت نیز خبر آتش‌سوزی بخشی از بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده دنیا که ثبت جهانی هم شده، یعنی بازار تبریز، منتشر شد. شاید این حادثه تلنگری برای توجه به ریسک‌های بازار تهران و مدیریت بحران در این پهنه بسیار مهم برای اقتصاد کشور باشد.

به گزارش «دنیای اقتصاد»، ارزیابی‌ها و برداشت‌های میدانی تیم پژوهشی علی بیت‌اللهی از وضعیت بازار، وضعیت چیدمان مواد و محصولات و اجناس مختلف در آن، ارزیابی‌های چشمی و گذرای کیفیت ساختمان‌ها، زیرساخت‌ها، معابر و... نشان می‌دهد بازار تهران در مقابل مخاطرات طبیعی و انسان‌ساخت به شدت آسیب‌پذیر و نیازمند اقدامات پیشگیرانه است. بازار تهران در داخل بافت ریزدانه، نفوذناپذیر و تاریخی منطقه 12 کنونی تهران با شکلی نامنظم قرار گرفته و محدوده اصلی شکل‌گیری «تهران قدیم» نیز به‌شمار می‌آید. بسیاری از نهادهای دولتی و سفارتخانه‌ها نیز در این منطقه قرار گرفته‌اند. بازار بزرگ با مساحت 105 هکتاری در ناحیه 3 منطقه 12 واقع شده و از جنوب به خیابان مولوی، از شرق به خیابان مصطفی خمینی، از شمال به خیابان 15 و از غرب به خیابان خیام منتهی می‌شود. بازار تهران یکی از بناهای سرشناس تاریخی تهران است که هنوز هم گردشگرانی از اقصی‌نقاط جهان دارد. در اطراف بازار نیز بناهای ارزشمند تاریخی مثل مسجد امام(ره) و مسجد جامع وجود دارد که به همراه بازار تهران، جزء مهم‌ترین مجموعه‌های تاریخی و معماری پایتخت محسوب می‌شوند.

اما بازار تهران با تمام این ویژگی‌ها از ناحیه شش عنصر و عامل در معرض تهدید قرار دارد. اولین تهدید از ناحیه ساختمان‌های فرسوده است که خسارات زلزله احتمالی را در این محدوده صدچندان می‌کند. ساختمان‌های بازار قدمتی طولانی دارند و زمان ساخت برخی از آنها به بیش از 300 تا 400 سال قبل هم می‌رسد. در محدوده بازار تقریبا بیش از 90 درصد ساختمان‌ها فرسوده و مخروبه هستند و حدود 10 درصد نوسازی شده‌اند. از طرفی در بازار تهران ساختمان مقاوم‌سازی شده وجود ندارد و از طرفی دیگر این نوسازی نیز به بافت سنتی و تاریخی بازار لطمه فراوانی وارد کرده است. طبق نقشه GIS بازار، در این منطقه حدود 4000بلوک ساختمانی وجود دارد. امکان اینکه هر بلوک جداگانه بررسی شود وجود ندارد؛ چراکه بلوک‌ها به‌صورت کاملا پیوسته هستند و در هر بلوک بین 500 تا 5000 غرفه و مغازه کوچک و بزرگ وجود دارد که به لحاظ سازه‌ای قابل تفکیک نیستند. «معابر تنگ» دومین عامل تهدیدزا در بازار تهران به‌شمار می‌آیند. در رخداد حوادث دسترسی آسان به محل حادثه امری بسیار مهم است. به‌جز بحث تخریب سازه‌ای، بازار تهران دارای معابر بسیار صعب‌العبور و تنگ است؛ به نحوی که در صورت تخریب ساختمان‌ها امکان تردد به هیچ عنوان وجود ندارد و می‌توان گفت کل منطقه غیر قابل دسترس می‌شود و حتی ساختمان‌های باقی‌مانده نیز بلااستفاده خواهد بود. بنابراین نفوذناپذیری منطقه بازار و اطراف آن از عوامل اصلی بالا بودن میزان ریسک مخاطرات است که لازم است در این مورد تمهیداتی اندیشیده شود.

«جمعیت بسیار زیاد شناور» به‌عنوان سومین عنصری که به‌عنوان تهدید برای بازار تهران تلقی می‌شود، معرفی شده است. بازار تهران در طول روز پذیرای تعداد زیادی از کسبه و مردم است و تعیین اینکه دقیقا چه تعدادی در بازار حضور دارند کار بسیار مشکلی است. اما به‌طور تقریبی با توجه به تعداد بلوک‌ها و سراهای مختلف بازار، جمعیتی بین 80 تا 100 هزار نفر در بازار تهران حضور ثابت دارند و در طول روز نیز در ایام معمولی تا 500 هزار نفر و در ایام شلوغ تا 3 میلیون نفر جمعیت شناور به بازار می‌آیند. میزان جمعیت ثابت و شناور به خودی خود درجه ریسک را به مراتب بالا می‌برد. در هنگام رخداد سانحه‌ای چنین تعداد انبوه از مردم با توجه به معابر تنگ بازار مسلما ابعاد بحران را فراتر از حد تصور خواهد کرد.

چهارمین عنصر تهدیدزا در بازار تهران «تاسیسات برقی و مواد قابل اشتعال» است. در صورت تخریب ساختمان‌ها، فروریزش زمین یا اتصال برق و مواردی مانند آن، این تاسیسات به خاطر نداشتن ایمنی کافی باعث بروز آتش‌سوزی خواهد شد. بار حریق بازار تهران، به دلیل وجود مواد قابل اشتعال نظیر آنچه در آتش سوزی بازار تبریز مشاهده شد، بالاست، از سوی دیگر بازدیدهای چشمی توسط بیت‌اللهی و تیم کارشناسی او نشان می‌دهد سیم‌کشی برق، بارگیری از آن و سیستم‌های ایمنی آن، در سطح نازلی قرار دارد. علاوه بر آن استفاده بسیار غلط و خطرناک از کابل‌های برق، تماس مستقیم البسه با سیستم برق و مواردی نظیر این‌که توسط کسبه مورد توجه قرار نمی‌گیرد، دامنه خطر و به‌ویژه خطر آتش‌سوزی را بالا می‌برد. نمونه بی‌توجهی به اقدامات احتیاطی و ایمنی نیز در ساختمان پلاسکو و بازار تبریز مشاهده شد.

«قنات‌ها» در بازار تهران پنجمین عنصر تهدیدزا هستند که می‌توانند زمینه‌ساز فروریزش زمین باشند. اغلب رشته قنات‌های تهران به سمت مرکز شهر، محدوده منطقه 12 و بازار تهران منتهی می‌شوند. دلیل این امر هم واضح است؛ اراضی و باغات تهران قدیم در همین ناحیه مرکزی و به‌سوی جنوب آن یعنی شهر ری و اراضی اطراف آن گسترش داشتند و آبیاری آنها هم از طریق قنوات انجام می‌شد. اکنون رشته‌های قنوات رها شده و فاقد برنامه استحکام بخشی‌اند. سامانه قنوات در محدوده مرکزی تهران، مجراهای انتقال آب‌های زیرسطی هستند که گاه و بیگاه با ریزش تونل‌ها و میله‌های آنها، فروریزش و فروچاله‌های بزرگی در سطح شهر تهران و به‌ویژه در امتداد خیابان مولوی رخ می‌دهد که البته اثر خط مترو را هم نباید نادیده گرفت. طبق نتایج این بررسی، مسیر خیابان مولوی در جنوب بازار تهران، مسیر خاص از نظر وقوع فروریزش‌های شهری تهران محسوب می‌شود.

«خاک نرم و سطح آب بالا» نیز ششمین عاملی است که بازار تهران را در معرض خطر حوادث قرار داده است. خاک محدوده بازار در اغلب نقاط از نوع خاک نرم با قابلیت بزرگنمایی امواج زلزله است. تحقیقی که توسط بیت‌اللهی در محدوده بازار تهران انجام شده نشان می‌دهد نوع خاک منطقه بازار به گونه‌ای است که در اثر وقوع زلزله، شتاب ناشی از زلزله در سطح زمین نسبت به سنگ کف، در بعضی از نقاط آن، حدود 50 درصد بالاتر خواهد رفت که واضح است چنین امری می‌تواند زمینه‌‌ساز تخریب بیشتر باشد.  پیشنهاد بیت‌اللهی این است که اقدامات پیشگیرانه با هدف کاهش ریسک در بازار تهران هر چه زودتر در دستور کار مدیریت شهری تهران قرار گیرد؛ چراکه غفلت از این موضوع می‌تواند هزینه‌ای فراتر از تصور به پایتخت تحمیل کند. وی معتقد است اصلاحات در شبکه برق بازار تهران از اولویت‌هایی است که باید هر چه زودتر در دستور کار قرار بگیرد. افزون بر این، هوشمندسازی تجهیزات آتش‌نشانی در حال استفاده در بازار از دیگر اقداماتی است که ضرورت زیادی دارد. این راهکارها می‌توانند در کوتاه‌مدت در بهبود وضعیت بازار و کاهش ریسک حوادث طبیعی و انسان‌ساخت موثر باشند، اما از دیدگاه بیت‌اللهی راهکار اساسی این است که برای یکایک واحدهای تجاری در بازار تهران شناسنامه فنی تهیه شود و تمدید پروانه کسب منوط به تایید شناسنامه فنی شود. طبعا با این اقدام تمام واحدهای تجاری و ابنیه بازار تهران ناگزیر خواهند بود به سیستم‌های اطفای حریق مجهز شوند. کاهش ریسک خطر زلزله از طریق مقاوم‌سازی بناهای قدیمی بازار تهران نیز از دیگر مواردی است که باید به آنها پرداخته شود.