به گزارش پایگاه خبری«عصر ساختمان» به نقل از ایرنا، امروزه بخش قابل توجهی از محکومان مالی را بدهکاران مهریه، نفقه و چک‌های بلامحل تشکیل می‌دهد طوری که از 12 هزار و 208 زندانی غیرعمد، 9 هزار و 359 نفر بدهکاران مالی(چک)، دو هزار و 270 نفر بدهکاران مهریه و 223 نفر را بدهکاران نفقه هستند.

در پرونده‌های این چنینی که محکوم‌علیه(کسی که حکم به زیانش صادر شده است) از پرداخت دِین در حق محکوم‌له(کسی که حکم به نفع وی صادر شده است) امتناع می‌کند، یکی از راه‌های اصلی یا شاید بتوان اصلی‌ترین راه، معرفی اموال فرد محکوم به دایره اجرا، توقیف مال و فروش آن و برداشتن طلب خود از حاصل فروش مال توقیف شده است.

در همین ارتباط در ماده 49 قانون اجرای احکام مدنی آمده است: «در صورتی که محکوم‌علیه در موعدی که برای اجرای حکم مقرر است مدلول حکم را طوعاً(داوطلبانه) اجرا ننماید یا قراری با محکوم‌له برای اجرای‌حکم ندهد و مالی هم معرفی نکند یا مالی از او تامین و توقیف نشده باشد محکوم‌له می‌تواند درخواست کند که از اموال محکوم‌علیه معادل محکوم به‌توقیف گردد.»

اما برخی اموال محکوم‌علیه غیرقابل توقیف و فروش است و به عبارت دیگر محکوم‌له نمی‌تواند در راستای اجرای حکم، آنها را به دایره اجرا معرفی کند تا از مجرای فروش آن، طلب وصول شود که اصطلاحاً به این اموال، مستثنیات دین می‌گویند. 

اکنون سوالی که وجود دارد این است که کدام دسته از اموال بدهکاران مالی، مستثنیات دین یا غیرقابل توقیف هستند.

از جمله اموالی که طلبکاران در همان وهله نخست برای توقیف اقدام می‌کنند، خانه یا مسکن متعلق به بدهکار است که در فقه، توقیف و فروش مسکن برای ادای دین صریحاً منع شده است. البته باید توقیف در مرحله اجرا بابت فروش را با توقیف قبل از صدور حکم جدا کرد زیرا صرف توقیف در مرحله قبل از صدور حکم به عنوان اجرای قرار تامین خواسته، فقط مدیون را از نقل و انتقالات حقوقی مسکن منع می‌کند و عسر و حرجی برای وی ایجاد نمی‌کند لذا مسکن در این مرحله قابل توقیف است.

در ارتباط با نهی توقیف و فروش مسکن برای پرداخت دین، فقها چنین استدلال کرده‌اند که چون مسکن سرپناه مدیون و عائله وی محسوب می‌شود، روا نیست به دائن(طلبکار) اجازه بدهیم آنها را از منزل بیرون کند.

در نظام حقوقی ایران نیز در بند الف ماده 24 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، توقیف و فروش منزل مسکونی با رعایت شئون عرفی ممنوع است و در بند یک ماده 61 اصلاحی آیین نامه اجرای اسناد رسمی لازم‌الاجرا مصوب 1387 نیز مسکن متناسب با نیاز متعهد و اشخاص واجب‌النفقه او را ممنوع از فروش اعلام کرده و بنابراین با توجه به ضوابط فوق، مسکن مدیون از توقیف مصون است.

آیا توقیف و فروش هر مسکنی ممنوع است؟

سوالی که در ارتباط با ممنوعیت توقیف و فروش مسکن جهت پرداخت دین وجود دارد این است که آیا سکونت مدیون و افراد تحت تکفل وی در مسکن ضروری است یا نه؟

برخی دادگاه‌ها در مواردی که بدهکار در منزل مورد توقیف سکونت ندارد و مثلا به شخص دیگری اجاره داده است، از حیث اینکه آن خانه یا منزل، نیاز ضروری بدهکار و عائله وی محسوب نمی‌شود، خانه را از مستثنیات دین خارج کرده و قابل توقیف و فروش برای پرداخت دیون می‌دانند.

برخی علمای علم حقوق این تفسیر دادگاه‌ها را با تفسیر مُضیق(تفسیر محدود) موارد مستثنیات دین سازگار و قابل دفاع می‌دانند زیرا معتقدند اصل بر این است که تمام اموال محکوم‌علیه، وثیقه ادای دین وی بوده و قابل توقیف و فروش است و موارد مستثنیات دین، استثنایی بر این اصل محسوب می‌شود و در موارد شک باید به اصل رجوع کرد. این دسته از اندیمشندان علم حقوق می‌گویند تفسیر مضیق عبارت «منزل مسکونی» این است که منزل مسکونی مورد سکونت شخص محکوم‌علیه باشد و لذا در فرضی که محکوم‌علیه به هر دلیلی در منزل سکونت ندارد و مورد استفاده فعلی وی نیست، از شمول مستثنیات دین خارج است.

از سوی دیگر برخی حقوقدانان مخالف استدلال و نتیجه‌گیری بر منبای تفسیر مضیق هستند و معتقدند ممکن است فردی بر حسب اجبار و شرایط ضغلی و کاری، منزل مسکونی خود را اجاره دهد و با همان سرمایه در مرحل کار و شغل خود مجبور به رهن منزل شود یا امکان دارد در منزلی که امکانات لازم وضروری از جمله آسانسور را ندارد، در اثر کهولت سن یا عوارض دیگر، فرد مجبور به ترک منزل و اجاره کردن منزل دیگری شود. حتی ممکن است فردی آپارتمانی را برای سکونت پیش خریده کرده و در شرف تحویل باشد و اوضاع و احوال از این مساله حکایت کند که بزودی منزل برای سکونت تحویل می‌شود اما حین توقیف و مزایده هنوز به وی تحویل نشده است. آیا می‌توان گفت چنین افرادی نیاز ضروری به خانه خود ندارند؟

بنابراین به نظر می‌رسد باید بین این دو تفسیر، حد وسط را در نظر گرفت و گفت اصل اولیه این است که منزل مورد سکونت محکوم‌علیه جزء مستثنیات دین است و در فرضی که فرد در منزل خود سکونت ندارد، مستثنیات دین محسوب نمی‌شود اما دلایل و توجیهات قابل اتکاء در خصوص عدم سکونت را مدنظر قرار داد.

در بند الف ماده 24 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی در معرفی موارد مستثنیات دین آمده است: «منزل مسکونی که عرفاً در شان محکوم‌علیه در حالت اعسار او باشد.»

بنابراین اگر مدیون، مسکن مازاد بر نیاز و شأن عرفی مثلا «پِنت‌هاوس» چند صد متری یا خانه‌های آنچنانی در مناطق شمالی و خوش و آب و هوای تهران داشته باشد، این مسکن به فروش می‌رسد و ابتدا برای سکونت مدیون و خانواده‌اش با توجه به موقعیت اجتماعی و شأن عرفی وی مسکنی با قیمت ارزان تهیه و مازاد مبلغ حاصل از فروش مسکن قبلی، برای پرداخت دیون به طلبکاران اعطا می‌شود.

طبق ماده 526 قانون آیین دادرسی مدنی، «مستثنیات دین تا زمان حیات محکوم‌علیه جاری است.» و پس از فوت مدیون، مسکن قابل توقیف و فروش است.

فرض دیگری که در رابطه با مستثنیات دین بودن مسکن برای پرداخت دیون وجود دارد این است که ممکن است فردی با کلاهبرداری از دیگران، خانه‌ای را برای خود خریداری کرده و حتی در آن سکونت کند. آیا باز هم منزل مسکونی مستثنیات دین است؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که شخص کلاهبردار اصولاً مالک نیست و لذا رعایت مقررات مستثنیات دین در این خصوص، منتفی است.