به گزارش پایگاه خبری«عصر ساختمان» به نقل از ایرناپلاس، مسعود شفیعی، رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور زوایای مختلف پدیده فرونشست را مورد بحث و بررسی قرار داده است؛ از تفاوت آن با فروچاله تا مناطقی از تهران که بیشترین میزان فرونشست را دارند.

وی همچنین نسبت به خطرات این پدیده برای ابرپروژه‌هایی مانند فرودگاه امام خمینی(ره) هشدار می‌‎دهد.

بخش نخست این گفت‌و‌گو را در ادامه می‌خوانید.

فرق فرونشست و فروچاله چیست؟

شفیعی: فرونشست پدیده‌ای است که در محدوده‌های وسیع اتفاق می‌افتد و می‌تواند محدوده‌هایی از 100 تا 1000 کیلومتر مربع و حتی بیشتر را در برگیرد. اما نشانه‌ها و پدیده فرونشست می‌تواند به‌صورت فروریزش یا فروچاله خود را نشان دهد که در یک نقطه خاص متمرکز است. البته هر فروریزش و فروچاله‌ای لزوماً منشأ فرونشست ندارد.

بنابراین آنچه در محدوده کوچک اتفاق می‌افتد و خالی شدن زیر بستر زمین در محدوده کوچک، می‌تواند فرونشست یا فروچاله محسوب شود، ولی فرونشست در مناطق وسیع اتفاق می‌افتد.

فرونشست در محدوده وسیع و با شیب ملایم است و حالت کاسه شکل دارد و طبیعتاً در مرکز آن بیشترین میزان عمق را دارد. ممکن است شما در محدوده‌ای که دچار فرونشست شده است تردد کنید، اما متوجه این پدیده نشوید و بعداً با آثار و ترک‌هایی روی سطح زمین یا بدنه ساختمان‌ها روبه‌رو شوید و دریابید که اینجا در معرض فرونشست بوده، ولی فروچاله به‌خوبی قابل‌مشاهده است و اثرش را در همان زمان می‌بینید و متوجه می‌شوید زمین فروریخته و چاله‌ای ایجاد کرده که با آن مواجه هستیم.

 بعضی با استناد به برخی آمار و اطلاعات می‌گویند ایران رکورددار فرونشست در دنیاست، آیا این اظهارت صحیح است؟

 به هیچ عنوان نمی‌توانیم چنین آماری را دقیق و قطعی بدانیم، چون در کشور، محدوده‌هایی داریم که هنوز مورد مطالعه قرار نگرفته است. نرخ فرونشست را برای آن‌ها تعیین نکرده‌ایم و اساساً نمی‌دانیم در معرض فرونشست هستند یا خیر. طبیعی است در بقیه نقاط جهان هم این شرایط وجود دارد. اما آنچه مطالعه شده و در برخی مطالعات بین‌المللی نیز آمده، مشابه نرخ فرونشست در کشور ما در مناطق دیگری در جهان نیز وجود دارد و حتی گاهی بالاتر از نرخ‌هایی است که ما در کشور ثبت کرده‌ایم. برای مثال، در کشورهایی مانند ژاپن یا مکزیک یا ایالات‌متحده مناطقی وجود دارد که نرخ فرونشست در آن‌ها بالای 20 سانتی‌متر و حتی تا 30 سانتی‌متر در سال نیز گزارش شده است.

اما اینکه بگوییم ایران رکورددار فرونشست در جهان است را نمی‌توانیم تأیید کنیم.

**نرخ فرونشست برخی مناطق تهران؛ از 23 تا 25 سانتی‌متر در سال

 متوسط نرخ فرونشست در کشور ما چقدر است؟

شفیعی: این هم عددی نیست که بتوانیم برای آن میانگین بیان کنیم. در حال حاضر توانسته‌ایم بین 44 تا 50 محدوده در کشور را مورد مطالعه و اندازه‌گیری قرار دهیم. در این پایش‌ها به‌دقت، فرونشست برخی محدوده‌های موردنظر در بازه‌های سه‌ساله، پنج‌ساله یا 10 ساله میانگین‌گیری و احصا شد. یکی از مناطقی که پایش و مطالعه روی آن بیشتر، طولانی‌تر و دقیق‌تر بوده مناطق استان تهران، جنوب شهر تهران، جنوب غرب شهر تهران است که فرونشست‌هایی با نرخ 23، 24 و 25 سانتی‌متر در سال را در برخی مناطق شاهد بوده‌ایم.

در برخی مناطق کشور نیز نرخ فرونشست در حد یک سانتی‌متر و حتی کمتر از یک سانتی‌متر است. مناطقی نیز وجود دارد که ممکن است در آن هیچ‌گونه فرونشستی نداشته باشیم. بنابراین نمی‌توانیم بگوییم میانگین فرونشست در ایران چقدر است.

اما آنچه مشخص است، آنچه در مورد فرونشست روزانه تهران می‌گویند فلان مقدار است را نمی‌‎توانیم تأیید کنیم. چون نرخ فرونشست روزانه نیست و سالانه است و مطالعات ما هیچ‌یک را تأیید نمی‌کند.

پس این آمار عجیب و غریب فرونشست از کجا می‌آید؟

شفیعی: مبنای اعلام نرخ فرونشست، حاصل اندازه‌گیری دقیق است. اندازه‌گیری هندسی کشور در ابعاد مسطحاتی و ارتفاعی برعهده سازمان نقشه‌برداری است؛ یعنی تغییرات هندسی کشور را ما رصد می‌کنیم.

تغییرات مسطحاتی ممکن است روی تغییرات مختصات باشد که دلیل آن می‌تواند جابه‌جایی‌های پوسته زمین باشد. در مورد تغییرات ارتفاعی نیز باید گفت که همواره علت فرونشست کاهش سطح آب‌های زیرزمینی نیست، بلکه تغییرات تکنونیکی هم ممکن است موجب این تغییرات بشود.

بنابراین گاهی افراد غیرمتخصص که به آمار و اطلاعات دقیق دسترسی ندارند اظهارنظرهایی می‌کنند که نه مستند است و نه علمی.

این آمار سالانه با استفاده از میانگین، بیان‌کننده تغییرات در چند سال است. بزرگ‌ترین نرخ فرونشست‌های اندازه‌گیری شده نیز 23 تا 24 سانتی‌متر در سال است.

البته یک نکته وجود دارد، در برخی مواقع اندازه‌گیری‌ها در زمستان انجام می‌شود، اما دو سال بعد در فصل تابستان اندازه‌گیری صورت می‌گیرد. این هم نمی‌تواند اعتبار لازم را داشته باشد، زیرا به لحاظ شرایط خاکی و بارندگی و میزان جذب آب در زمین می‌توانیم در فصول مختلف تغییراتی را شاهد باشیم. معمولاً باید در بازه‌های زمانی مشابه تکرار آن صورت بگیرد تا نرخ اندازه‌گیری دقیق باشد، دوره صحیح اندازه‌گیری نیز حداقل دو تا سه سال است.

**فرونشست خزنده و نامحسوس رخ می‌دهد

چرا فرونشست ترسناک است؟

شفیعی: چون بسیار خزنده و نامحسوس اتفاق می‌افتد. آنچه در مورد سیل و زلزله رخ می‌دهد، معمولاً در یک لحظه اتفاق می‌افتد، ولی فرونشست ابعاد خیلی گسترده‌ای دارد و بعد اینکه ممکن است آنقدر پیش‌روی کند که ما فرصت منتقل کردن زیرساخت‌هایمان از مناطق در معرض خطر را نداشته باشیم. ممکن است صد کیلومتر خطوط راه‌آهن و انتقال نیرو و انتقال انرژی و ابنیه شهری از دست برود در حالی‌که آرام‌آرام با فرونشست روبه‌رو می‌شود و به‌طور ناگهانی با یک سری تغییرات مخرب در ابعاد بسیار وسیع مواجه شویم که غیرقابل جبران است.

 آیا غیر از پایین رفتن سطح آب سفره‌های زیرزمینی، عامل دیگری برای فرونشست وجود دارد؟

شفیعی: اساساً تغییر چگالی زیرسطح زمین می‌تواند یکی از عوامل فرونشست باشد، البته می‌تواند ناشی از حرکت‌های تکنونیک زمین هم باشد که مربوط به مطالعات زمین‌شناسی است. ولی تغییر چگالی ممکن است حاصل برداشت از سفره‌های نفت و گاز یا کاهش سطح سفره‌های زیرزمینی باشد، یا هر عامل دیگر که تغییر چگالی در زیر زمین را ایجاد کند.

اما آنچه در کشور ما به‌صورت میدانی و عینی مشاهده شده است، نشانگر این است که عمده فرونشست در کشور به علت پایین رفتن سطح سفره‌های زیرزمینی است.

 گفته می‌شود مناطقی مانند فرودگاه امام خمینی در معرض فرونشست است، چرا در هنگام ساخت این ابرپروژه‌ها به این مسائل ایمنی توجهی نشده است؟

شفیعی: قطعاً مطالعات زمین‌شناسی و مهندسی قبل از ساخت ابنیه‌ای با این عظمت صورت گرفته، اما اینکه از بعد در معرض فرونشست قرار گرفتن منطقه، مطالعه‌ای صورت گرفته باشد من بی‌اطلاعم. ضمن اینکه در مورد فرودگاه امام و یکی دو فرودگاه دیگر در کشور درواقع این دامنه فرونشست است که خود را به محدوده فرودگاه می‌رساند.

شاید اگر 10 سال پیش در محدوده فرودگاه امام، مطالعه‌ای به لحاظ ارتفاعی صورت می‌گرفت ما داده‌ای نداشتیم که بر اساس آن قضاوت کنیم. شاید آن زمان، چنین مطالعاتی موضوع روز نبوده که نیازی به استفاده از داده‌های مطالعاتی در زمینه فرونشست احساس شود.