به گزارش پایگاه خبری«عصر ساختمان»، هنوز مدت زمان زیادی از آن حادثه نگذشته است و چهارشنبه شب ساعت 23 و 27 دقیقه روز 29 آذرماه زلزله رخ داد. این زلزله استان های تهران و البرز را لرزاند و همچنین در استان های قم، قزوین، مرکزی و گیلان نیز احساس شد.

مرکز زلزله در فاصله 3 کیلومتری ملارد، 7 کیلومتری مشکین دشت و 10 کیلومتری شهریار قرار می گیرد و بنا به گزارش مرکز لرزه نگاری موسسه ژئوفیزیک عمق آن حدود 15 کیلومتر بوده است.

یک هفته بعد از آن زلزله، پس لرزه ای با بزرگی 4.2 ریشترر در حوالی نیمه شب مورخه 6 دی ماه 1396، در ناحیه ملارد اتفاق افتاد که بزرگترین پس لرزه از حدود 20 پس لرزه زلزله ملارد است.

بر طبق برخی گفته‌ها، بر اثر استرس ناشی از این زلزله و پس لرزه 4.2 ریشتری آن، حادثه فوتی هم گزارش شده است. در برخی مناطق ترک خوردگی های خفیفی در دیوار ساختمان ها بوقوع می پیوندد. زلزله 5.2 ملارد موجب اضطراب و دلهره عمومی ساکنین مناطق اطراف بویژه در تهران و کرج گردید.

بعد از این زلزله، شایعات متعددی مبنی بر پدیده غیر مرتبط هارپ و علت زلزله ناشی از آن در سطح جامعه رواج یافت. پیش بینی کنندگان زلزله ها که جو را مناسب می دیدند، دیگر بار شروع به پیش بینی انواع زلزله های محتمل در منطقه کردند. جلسات زیادی در استانداری و شهرداری و وزارت کشور و تا سطوح بالاتر حکومت، برگزار گردید. کارشناسان نظرات متفاوتی را در خصوص احتمال وقوع زلزله آتی بیان کردند. می شود گفت که عمده ترین واکنش در برابر زلزله 5.2 ملارد، بیرون آمدن اکثریت مردم به بیرون از خانه ها و ماندن در بیرون تا صبح فردای شب حادثه بود. با توجه به تاریخ وقوع زلزله که واپسین روزهای پاییز 1396 بوده و دمای شب هنگام منطقه کرج و تهران، پایین و سرد بوده است، شکل بیرون آمدن مردم از خانه ها، استفاده از خودروهای شخصی و اغلب ماندن در داخل خودروی روشن تا صبحگاه روز 30 ام آذرماه 1396 بود.

مطابق معمول، با توجه به سردی هوا و بروز پدیده اینورژن، هوای تهران در زمان رخداد زلزله (و چند روز قبل و بعد زلزله)، به شدت آلوده و مدارس هم به همین دلیل تعطیل اعلام می گردید. بنا به گفته مسئولین شرکت پالایش و پخش فرآورده های نفتی از ساعت وقوع زلزله تا 12 ظهر روز بعد از زلزله، حدود 15 میلیون لیتر بنزین توزیع گردید که مصرف بیش از حد بنزین و سایر سوخت ها، آلودگی هوای تهران و کرج را بمراتب بیشتر کرد.

مشکل اصلی در درس های زلزله های ایران

نگارنده این سطور بعنوان فردی که از زلزله 1369 رودبار تا الان بیش از 20 گزارش زلزله به اتفاق همکاران به نگارش در آورده است و بطور مدام رخداد زمین لرزه های ایران را رصد کرده است، معتقد است که اصلی ترین مشکل ما در یادگیری درس زلزله، رفتار بشدت نوسانی مدیران و مسئولان و مردم است. مردم و رسانه ها، البته همانند سایر کشورها، با رخداد حادثه ای تاثیرگذار، اوج توجهات را به حادثه رخ داده نشان می دهند، فضای مجازی و غیر مجازی، لبریز می شود از اخبار درست و غیر واقعی مرتبط با زلزله و البته پس از گذشت چند روز موضوع کاملا کنار گذاشته شده و فراموش می شود.

رفتار نوسانی که اغلب با هیجانات و توجهات اغراق آمیز به زلزله های رخ داده همراه است، متاسفانه بدلیل دامنه بزرگ آن، نمی توانند، ماندگاری بالایی را داشته باشند، رفتارهای هیجانی و اغراق آمیز، انرژی بالایی را می طلبد که بطور معمول در حد چند روز عمر دارند و نکته منفی این منش و رفتار خاص در این است که بعد از گذشت چند روز، دیگر حداقل توجهات را نیز به تکالیف و وظایف، چه در امر آموزش و یا اقدامات پیشگیرانه نشان نمی دهیم. از آنجا که در کشور ما، عمده توجهات در مدیریت بحران، مدیریت بر افکار عمومی، رسانه ها، فضای مجازی و نشان دادن واکنش های انفعالی به اخبار و گفته ها پیرامون حادثه و مدیریت بحران حادثه است، با فروکش کردن تب زلزله در جامعه، در رسانه ها و شبکه های مجازی، که ناشی از افت محسوس حساسیت افکار عمومی به رخداد زلزله بوده، مدیریت بحران و نهادهای مرتبط و مسئول نیز به استمرار اقدامات متعدد و ضروری لازم علاقمندی نشان نداده و موضوع معمولا از دستور کار خارج می شود. ما چنین رفتارهایی را به وضوح در زلزله کرمانشاه و ملارد نظاره گر بوده ایم. به یاد می آوریم که در روزهای اول زلزله کرمانشاه، چه موجی از کمک های مردمی به راه افتاد، و الان؟، انگار حادثه زلزله کرمانشاه تمام شده است. نه اینطور نیست!، مردم سرپل و روستاهای اطراف بشدت به رسیدگی مستمر نیاز دارند و بخصوص در این روزهای پایانی سال و نزدیک شدن عید نوروز، قطعا کمک های مردم و مسئولین می تواند بطور موثری از آلام این مردم عزیز بکاهد.

بنابراین به جرات می تواند گفت که عمده ترین مشکلی که موجب می شود درس های زلزله ها را در ایران خوب یاد نگیریم و یا درس های آموخته شده را خیلی زود به بوته فراموشی بسپاریم، رفتار نوسانی در سطح مدیریتی، مردم و رسانه هاست. در روزهای اول زلزله، حجم توجهات و کمک ها و اقدمات قابل ملاحظه و اعجاب آور، چند روز و یا چند هفته پس از زلزله، موضوع از کانون توجهات کنار گذاشته می شود.

درس‌های زلزله ملارد تهران

یکی از خوش‌شانسی‌های بزرگ در کشور در ارتباط با رخداد زلزله ها این بوده است که خوشبختانه، در چند 10 سال گذشته، در مجاورت و یا در محدوده شهرهای بزرگ زلزله مهیبی رخ نداده است. تصور اینکه زلزله 7.3 ازگله کرمانشاه، در محدوده شهری کرمانشاه رخ دهد، تصور بسیار نگران کننده ای است.

تصور اینکه گسل شمال تهران در تهران، گسل شمال تبریز در تبریز و یا گسل جنوب مشهد در مشهد فعال شود و زلزله ای سترگ را موجب شوند، حجم خسارت ها و تلفات جانی ناشی از چنین زمین لرزه هایی خوفناک و تکان دهنده است. همجواری با گسل ها، ساخت و ساز در حریم گسل ها، بافت های فرسوده با تمرکزبالای جمعیتی در کلانشهرها، نشان می دهد که ما میراث دار وضعیت مطلوبی از نظر ریسک زلزله نبوده و به شدت آسیب پذیر هستیم.

زلزله ملارد درنزدیکی تهران و کرج رخ داد و برای مدیریت بحران کشور، یک مانور واقعی بود که با بزرگنمایی رخدادها و رفتارهای پس از زلزله ملارد، می توانند نقاط ضعف و قوت ها را دریابند. در این نوشتار عمده توجه و تمرکز، مردم و افکار عمومی است، و از این منظر، مواردی که به عنوان سرفصل های درس زلزله ملارد قابل ارائه باشد، ذکر می گردد که امید است منجر به نتیجه شود.

1- درس اول: عدم اعتماد به ساختمان ها و لزوم اقدامات لازم برای جلب اعتماد عمومی

مهمترین درس زلزله ملارد تهران، که در رفتار عموم مردم نیز جلوه گر و نمایان شد، عدم اعتماد عمومی به کیفیت ساختمان ها بود. نگارنده این سطور نیز بعنوان فرد مرتبط با زلزله و آشنا با موضوعات مهندسی زلزله، به خانواده خود نیز توصیه نمود که تا چند ساعتی در بیرون از ساختمان و در فضای باز مانند پارک ها بمانند. علت اصلی چنین عکس العملی، عدم اعتماد به کیفیت اجرا و ساخت ساختمان های مسکونی و نیز مصالح و بتن و فولاد بکاربرده شده در آنهاست. وقتی که سازه ی ساختمان بیمارستان نوسازی در اسلام آباد غرب، که علی الاصول باید ضوابط و مقررات محاسبه، ساخت و نظارت بسیار سختگیرانه تری نسبت به ساختمان های مسکونی داشته باشد، با شتاب زلزله حدود 0.1 شتاب ثقل (که حدود یک سوم شتاب زلزله مبنای طراحی در شهر اسلام آباد غرب بوده است) بطور جدی آسیب می بیند، وقتی که کیفیت بتن در خرابی ساختمان های مسکن مهر اسلام آباد غرب نقش اساسی داشته و کنترل خاصی در این زمینه ها نیز وجود نداشته است، طبعا عموم مردم حق دارند که به ساختمان های مسکونی که از تیپ های مختلف بنائی و اسکلت دار، طاق ضربی و مصالح خشت و سیمان و بلوک هستند، اعتماد نکرده و بیرون آمدن در سرما و داخل خودرو ماندن را به استراحت در منزل خود ترجیح دهند. اینجانب در روزهای اول زلزله، با تعداد از مردم آشنا شدم که تا چند روز داخل ماشین می خوابیدند و باید قبول کرد که این قبیل از عملکردها، گواه نامیمونی برای نهادهای مدیریتی، نظارتی و اجراء ساختمان در کشور است. درسی که لازم است دوباره مسئولین امر و بویژه عموم مردم و رسانه ها به آن توجه کنیم و یاد بگیریم (و بنظر می رسد که تاکنون یاد نگرفته ایم) این است که سیستم طراحی، نظارت و اجرای ساختمان ها باید چنان کارآمد و مسئولیت پذیر و پاسخگو باشند که موجبات اعتماد عمومی به کیفیت ساختمان ها و مقاومت آنها در برابر زلزله را موجب شوند. باید به ساختمان ها (و حداقل به ساختمان هایی که منبعد ساخته می شوند)، گواهینامه های کیفیت و فنی داده شود، وجود سیستم کنترل و پایش ساختمان چه در مراحل ساخت و چه در مرحله نگهداری، امر اجتناب ناپذیر و نیاز ضروری کشور است. مسلما مردم به استناد گواهینامه ها و یا شناسنامه های فنی و کیفیت ساختمان، به کیفیت ساختمان ها و منازل مسکونی خود اعتماد خواهند کرد.

2- آموزش‌های عمومی در خصوص زلزله

زلزله ملارد درس مهمی دیگری که داد، اهمیت آموزش عمومی، آموزش رفتارهای صحیح مردم در حین وقوع زلزله و پس از آن بود. در رفتارها و در سوال و جواب های مردم، می شد متوجه شد که مردم تا چه اندازه نیاز دارند که آموزش های اولیه و ضروری را در این خصوص ببینند. موضوعی که متاسفانه از طرف نهادهای مسئول، بطور جدی دنبال نشده است. در همین اوان زلزله ملارد، با توجه به گسترش وسیع فضای مجازی، البته در برخی موارد، مطالب و نکات آموزشی خوبی به اطلاع مردم رسانده شد که می شود گفت یکی از نکات مثبت درس زلزله ملارد تهران، هم همین بود. در آموزش های مردمی، مهم است که عموم مردم حالت هوشیاری و آمادگی لازم مستمر و همیشگی را مورد توجه قرار دهند.

باید به همگان توضیح داده شود که سرزمین ما، گستره ای است لرزه خیز که گاه به گاه زلزله های بزرگ و مخرب در آن رخ می دهد و لازم است که هم در ساختمان سازی ها و هم در آمادگی های عمومی و پیش از وقوع، این وضعیت بطور جد مورد توجه قرار گیرد. تجربه نشان می دهد که عموم مردم ایران به اقلام اطلاعاتی بصری و گفتاری بیش از اطلاعات نوشتاری اقبال نشان می دهند و لذا لازم است که درس های ساده و آموزش های عمومی از صدا و سیما و بویژه از سیما پخش شود. همزمان کلیپ های کم حجم، جهت پخش در شبکه های مجازی اجتماعی، در گروه های مختلف، در پیام رسان ها و مواردی مانند آنها قرار گیرد تا به اطلاع عموم مردم برسد. باید همه ما، اعم از مسئولین و مردم، یاد بگیریم که رخداد زلزله های بزرگ در کل پهنه ی ایران زمین، امر دائمی بوده و خواهد بود و ضرورت دارد تا آموزش های لازم در این زمینه را ببینیم.

3- بازار شایعات

در زلزله ملارد نیز مشاهده کردیم که بازار شایعات در خصوص علت این زمین لرزه و نیز پیش‌گوئی‌های زلزله‌های آتی داغ بود. در حال حاضر که تب زلزله فروکش کرده، بسیار مناسب است که عموم مردم و مسئولین بعنوان درس دیگر زلزله ملارد، توجه داشته باشند که رخداد زلزله، رخداد طبیعی و لازمه آن وجود تنش تکتونیکی در زیرزمین و در امتداد گسل‌هاست. پدیده هارپ که ماهیتی الکترو مغناطیسی دارد، نمی تواند در عمق 10 یا 20 کیلومتری لایه های زمین، گسیختگی بطول 40 یا 50 کیلومتر ایجاد کند، این امر ناشدنی است. توجه نکردن به چنین شایعاتی و گوش کردن به حرف ها و سفارش های کارشناسان مرتبط، می تواند از شیوع شایعات جلوگیری کند، شایعات رخداد زلزله های آتی نیز در زلزله ملارد، موجب شد که تعدادی از مردم نگران باشند، نگرانی های بی مورد و مستمر، به سلامتی افراد جامعه و بویژه اقشار حساس به پدیده زلزله و عوارض آن، مسلما لطمه می زند و باید مردم به این نکته کلیدی توجه کنند. توجه به درس های فرآموخته شده از زلزله ملارد باید در همین زمان های آرام و دور از تب زلزله، توسط مردم صورت پذیرد. اگر واقعا در زمان زلزله نگران و پر از اضطراب می شویم، آیا مناسبت ندارد که از همین الان آموزش های کاربردی رفتار صحیح مردمی در حین و پس از وقوع زلزله را فرا بگیریم؟.

4- پیشگوهای زلزله

زلزله ملارد با توجه به اینکه تهران را لرزاند و با توجه به اینکه پس از زلزله کرمانشاه رخ می داد، زلزله مهم و موثری بود، حجم انبوده داده و خبر و اطلاعاتی که از طریق فضای مجازی منتقل شد، بی سابقه بود. گسترش فضای مجازی و تشکیل گروه های متعدد مجازی اجتماعی که قابلیت دسترسی بسیار مطلوبی از اطلاعات را برای اعضاء گرو ها و در فضای مجازی فراهم می سازد، تعداد از افراد اغلب غیر متخصص را به صرافت انداخت که امر پیشگوئی زلزله و پیش بینی زلزله را راه بیندازند و با توجه به اقبال عموم مردم به شنیدن اخبار احتمال وقوع زلزله آتی، در جنب آن شاید تبلیغاتی کرده و درآمد زائی کنند. پیشگوئی ها و پیش بینی های عجیب و غریبی صورت پذیرفت که شنیدنش الان، با توجه به فروکش کردن جو زلزله در کشور و در تهران و کرج، احتمال دارد بسیار موجب استهزاء قرار گیرد. مردم، الان که زلزله های متعدد و اغلب خرد لرزه ها در اطراف تهران بطور طبیعی رخ می دهد، حتما متوجه شده اند که بسیاری از موارد پیش بینی و پیشگوئی خلاف واقع بوده و اساسا افرادی که در زمینه زلزله و ژئوفیزیک متخصص هستند، هر گونه امکان پیش بینی زلزله را حداقل در شرایط کنونی، امکان ناپذیر می دانند. پس درس دیگری که یاد می گیریم از زلزله ملارد، این است که اطمینان داشته باشیم هرگونه ادعای پیش بینی زلزله فاقد وجاهت علمی بوده و نباید به آنها توجه شود.

5- پایش و مونیتورینگ دقیق گسل‌ها و خرد لرزه‌ها

زلزله ملارد، لزوم پایش و کنترل رفتار گسل ها، تغییرات در جابجائی آنها، تحرک و پویایی گسله ها را مورد تاکید قرار داد. علاوه بر گسل ها، زلزله ملارد نشان داد که چقدر ضرورت دارد که تعداد ایستگاه های لرزه نگاری و شتابنگاری و برداشت های جی پی اس در تهران و در شعاع اطراف آن تا حدود 100 کیلومتر، به 4 تا 5 برابر تعداد کنونی برسد. اگر این کار محقق شود قانع خواهیم شد که از زلزله ملارد درس های خوبی فراگرفته ایم.

دکتر علی بیت‌اللهی* عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی