به گزارش پایگاه خبری «عصرساختمان» به نقل از دنیای اقتصاد، نرخ بالای فرونشست زمین در ایران و به‌ویژه استان‌‌های درگیر این پدیده، کشورمان را جزو 5 کشور اول جهان به لحاظ «سرعت بالای فرونشست» قرار داده است.

«فایننشال‌‌تایمز»، فرونشست زمین در ایران را «بحران فوری یک چالش دیرینه» توصیف می‌کند و معتقد است، در حال حاضر، ‌‌ ابعاد فرونشست در تهران تا درجه «به شدت بحرانی» پیش‌‌ رفته است به ‌طوری که، در جایی از جنوب پایتخت ایران همچون شهرری، نرخ تعمیر درب و پنجره‌‌های ساختمان‌‌های مسکونی در اثر آسیب تدریجی به پی سازه، افزایش یافته است. گزارش «دنیای‌اقتصاد» از کمیت آنچه «فایننشال تایمز»، «اوضاع به شدت بحرانی فرونشست در پایتخت» عنوان می‌کند، حاکی است: نرخ قابل قبول میزان سالانه فرونشست زمین به لحاظ استاندارد جهانی کمتر از 5 میلی‌متر است و همچنین حد بحرانی آن، 4 تا 5 سانتی‌متر. میانگین جهانی نرخ فرونشست زمین نیز حول و حوش 3 سانتی‌متر اعلام می‌شود. با این حال، این نرخ در ایران تا سقوط 15 سانتی‌متر سطح زمین در سال پیش رفته است.  در تهران سال گذشته، نرخ فرونشست زمین از متوسط 20 سانتی‌متر در سال‌های بحرانی قبل‌‌تر به 31 سانتی‌متر رسید؛ 3 میلیون نفر از جمعیت حدود 9 میلیون‌‌ نفری پایتخت در «پهنه درگیر بیشترین فرونشست، ‌‌ یعنی جنوب شهر» ساکن هستند.

علی‌‌ بیت‌‌اللهی، متخصص ژئوفیزیک، کارشناس مسوول در مرکز تحقیقات مسکن، ‌‌ راه و شهرسازی و همچنین مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، درباره «تشدید درجه بحران فرونشست زمین در پایتخت» به «دنیای‌اقتصاد» اعلام کرد: دست‌‌کم به دو دلیل پیش‌بینی می‌شود روند فزاینده فرونشست در سال‌جاری ادامه پیدا کند. بیت‌‌اللهی 4 روز پیش از مسیر ورود جریان آب به سد امیرکبیر کرج، بازدید میدانی انجام داد. او درباره نتایج این بازدید گفت: ارتفاع دیواره سد کرج در قسمت انتهایی منبع بیانگر کاهش چشمگیر حجم ذخایر آب شرب در حال استفاده توسط تهران و البرز است. به صورت چشمی می‌توان برآورد کرد این حجم بین 15 تا 20 متر کاهش پیدا کرده است. از طرفی، کاهش چشمگیر بارش‌‌ها در سال گذشته، تا نیمه امسال در تهران ادامه خواهد داشت. به این ترتیب، می‌توان سناریوی «برداشت بیشتر از چاه‌‌های آب» در پهنه جنوبی تهران را بسیار محتمل دانست که پیامدش، «تهی‌‌شدن بیشتر سفره‌‌های آب زیرزمینی و شدت‌‌گرفتن فرونشست زمین» است.
روایت خارجی از بدترین‌‌ «فرونشست» در ایران
بر اساس گزارشی از فایننشال ‌‌تایمز، ایران با یکی از بدترین (بیشترین) نرخ‌های فرونشست زمین در جهان مواجه است؛ پدیده‌‌ای که در پی خشکسالی، تغییرات اقلیمی و مدیریت نادرست منابع آب شکل گرفته است. شکاف‌‌های ایجادشده در زمین، فرودگاه اصلی کشور و مکان‌‌های ثبت‌‌شده در فهرست یونسکو مانند شهر تاریخی تخت‌‌جمشید را تهدید می‌کنند، و سال گذشته ده‌‌ها مدرسه در یک شهر به دلیل نگرانی از فروریختن و تخریب تخلیه شدند.

یک چالش دیرینه در ایران اخیرا به بحرانی فوری تبدیل شده است: زمین زیر پای مردم در حال فرونشست است و این پدیده به زیرساخت‌‌های حیاتی آسیب رسانده و ایمنی عمومی را تهدید می‌کند. وضعیت به ‌‌ویژه در مناطق شهری، از جمله تهران، به ‌‌شدت بحرانی است؛ جایی که شکاف‌‌های زمین به خطوط راه‌‌آهن آسیب رسانده است و موجب ناپایداری ساختمان‌‌ها شده‌‌اند.

این وضعیت موجب شد مسعود پزشکیان، رئیس‌‌جمهور ایران، در ماه‌‌های اخیر حتی ایده جابه‌جایی پایتخت را مطرح کند و تاکید کند که پدیده «تهدیدآمیز» فرونشست زمین، همراه با کم‌‌آبی شدید، تهران را به سمت شهری «غیرقابل سکونت» پیش می‌‌برد. کارشناسان بر این باورند که ایده قدیمی انتقال پایتخت عملی نیست؛ با این حال، ورود بالاترین مقام اجرایی کشور به این موضوع، بار دیگر بحث‌‌ها درباره بحران فرونشست را احیا کرده است، بحرانی که به طور مستقیم حدود نیمی از جمعیت ایران را تحت‌تاثیر قرار داده است. 

برخی نمایندگان مردم تهران در شورای شهر نیز معتقدند، «فرونشست زمین به یک چالش جدی تبدیل شده است. این فرونشست گسترده می‌تواند زیرساخت‌‌ها را نابود کرده و جان انسان‌‌ها را تهدید کند، مگر آنکه به ‌‌صورت فوری مورد رسیدگی قرار گیرد.» به گفته متخصصان این حوزه، تداوم شرایط خشکسالی و دهه‌‌ها مدیریت ناکارآمد زیست‌‌محیطی موجب تشدید فرونشست شده است. یک مطالعه جهانی اخیر نشان داده که ایران از نظر گستره و سرعت فرونشست، در میان پنج کشور اول جهان قرار دارد.

مرکز ملی نقشه‌‌برداری ایران اعلام کرده که جنوب‌‌غربی تهران سالانه تا 31 سانتی‌متر دچار فرونشست می‌شود. طبق استانداردهای بین‌المللی، حتی نرخ سالانه 5 میلی‌متر فرونشست نیز نگران‌‌کننده است و اگر نرخ به حدود 4 تا 5 سانتی‌متر برسد، وضعیت «غیرقابل دوام» و نیازمند «اقدام جدی برای کاهش نرخ فرونشست» است. محمد درویش، فعال محیط‌‌زیست، در این باره اعلام کرده است که ساکنان منطقه شهرری تهران هر سال مجبور به تعمیر درها و پنجره‌‌های خانه‌‌های خود هستند، زیرا فرونشست باعث نشست تدریجی پی ساختمان‌‌ها می‌شود. همچنین خطوط اصلی راه‌‌آهن، از جمله مسیر تهران-مشهد، به دلیل فرونشست چند بار نیاز به تعمیر داشته‌‌اند.

علاوه بر این، پدیده فرونشست سبب منحرف شدن دکل‌‌های برق و نشست بزرگراه اصفهان-شیراز شده است. به‌‌ عنوان بخشی از تلاش‌‌ها برای مقابله با بحران آبی که فرونشست زمین را تشدید می‌کند، دولت ایران برنامه دارد تا سال 2032 مصرف آب در بخش‌‌های کشاورزی و صنعت را به میزان 45 میلیارد مترمکعب کاهش دهد . با این حال، تامین منابع مالی لازم برای مقابله با این مشکل دشوار است، چرا که تحریم‌‌ها روند سرمایه‌گذاری و استفاده از امکانات مناسب برای مهار این موضوع را تحت فشار قرار داده‌‌اند. ابعاد این چالش بسیار گسترده و وسیع است. به گفته شینا انصاری، معاون رئیس‌‌جمهور در امور محیط‌‌زیست، فرونشست زمین به‌‌طور مستقیم 11‌درصد از مساحت خاک کشور را تهدید می‌کند؛ منطقه‌‌ای که تقریبا نیمی از جمعیت 90 میلیونی ایران در آن زندگی می‌کنند.

Untitled-1 copy

خطر حذف «میراث ایران» از فهرست یونسکو
بر اساس گزارش روزنامه «فایننشال‌‌تایمز»، شکاف‌‌های زمین همچنین در اطراف تخت‌‌جمشید، پایتخت تاریخی ایران که قدمت آن به 2500 سال پیش بازمی‌گردد، و در نزدیکی محوطه باستانی نقش رستم، محل دفن چهار پادشاه هخامنشی که نقوش برجسته عظیمی در دل کوه حک شده‌‌اند، ظاهر شده‌‌اند. بهرام نادی، استاد مهندسی ژئوتکنیک دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان، توسعه شهری بی‌‌رویه، گسترش صنایع و کشاورزی بیش ‌‌از حد را در مناطقی که سدها خشک شده و سفره‌‌های آب زیرزمینی تحلیل رفته‌‌اند، مقصر می‌‌داند. این عوامل نه‌‌ تنها موجب «تسریع فرونشست سطح زمین» شده‌‌اند، بلکه به بیابان‌‌زایی نیز دامن زده‌‌اند. فرونشست باعث ایجاد ترک‌‌هایی در مسجد جامع عتیق اصفهان، که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده، و برخی ساختمان‌‌ها و بناهای اطراف میدان نقش جهان شده است. ستون‌‌های شرقی و غربی مسجد عباسی این میدان به ترتیب 5 و 8 سانتی‌متر کج شده‌‌اند و شکاف‌‌هایی در پایه‌‌های سنگی آنها قابل مشاهده است.

حسن فرتوسی، دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران، اعلام کرده است این نهاد وابسته به سازمان ملل کمک‌‌هایی برای حفاظت از میراث فرهنگی در برابر فرونشست ارائه خواهد داد. با این حال، او هشدار داد که در بدترین سناریو ممکن است یونسکو در صورت عدم‌رعایت دستورالعمل‌‌هایش و وارد آمدن آسیب به آثار، عنوان «میراث جهانی» را از این مکان‌‌ها سلب کند. جنبه‌‌ طعنه‌‌آمیز بحران فرونشست زمین در ایران اخیرا در یک ویدئوی وایرال‌‌شده به تصویر کشیده شد؛ در این ویدئو، گروهی از موتورسواران در داخل مخزن خشک‌‌شده‌ سد لتیان در نزدیکی تهران موتورسواری می‌‌کردند. این سد یکی از چهار منبع اصلی تامین آب پایتخت و شهرهای اقماری آن است، که همگی در آستانه خشک‌‌شدن قرار دارند. کارشناسان بحران زمین معتقدند تداوم سیاست‌‌های گذشته در حوزه کشاورزی و برنامه‌‌ریزی شهری، در سال‌های آینده باعث شتاب‌‌گیری فرونشست زمین در سراسر ایران خواهد شد.

8 کانون بحران فرونشست و 5 راهکار مهار
علی بیت‌‌اللهی، مشاور رئیس سازمان محیط‌زیست و متخصص علوم زمین در گفت‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» وضعیت بحرانی فرونشست زمین در جغرافیای ایران را تشریح کرد. جنوب تهران، شمال شرق اصفهان، هشتگرد در البرز، اراک، ساوه، همدان، قزوین و کرمان از جمله مناطق شهری واقع در کانون فرونشست هستند. بیشترین نرخ فرونشست در کرمان به صورت 40 سانتی‌متر در سال رخ می‌دهد و البرز با نرخ 35 سانتی‌متر در رتبه دوم و پس ‌‌از آن تهران است. اصفهان نیز با نرخ فرونشست 18 سانتی‌متر چهارمین منطقه شهری درگیر شدید فرونشست است. ابعاد کامل‌‌تر بحران فرونشست نیز مشخص می‌کند، زمین در 18 استان کشور سالانه بالای 10 سانتی‌متر فرو می‌رود؛ این استان‌‌ها 40‌درصد از جمعیت کشور را در خود جای داده‌‌اند.

بیت‌‌اللهی با اشاره به اینکه، ‌‌ سابقه فرونشست زمین در ایران به اوایل دهه 60 به صورت خفیف برمی‌‌گردد، تصریح کرد: در دهه 70 به واسطه افت منابع آبی کشور، این پدیده سرعت گرفت و در دهه اخیر به دلیل سبقت رشد جمعیت از رشد منابع آبی، تشدید و بحرانی شده است.

یک اشکال عمده این موضوع نیز به تمرکز غلط بر «مدیریت منابع» به جای پرداختن به «مدیریت مصرف» برمی‌‌گردد. او در این باره به وضعیت برداشت آب از چاه‌‌ها به عنوان عامل فرونشست زمین اشاره کرد و گفت: عامل اصلی فرونشست زمین بحران آب است. کاهش سطح آب زیرزمینی باعث فشرده‌‌شدن لایه‌‌های خاک و نشست زمین می‌شود و از آنجا که فشرده‌‌شدن خاک، خلل و فرج بین لایه‌‌های خاک را از بین می‌‌برد، امکان ذخیره آب در لایه‌‌های زیرین خاک وجود ندارد و بارش‌‌های سالانه به صورت رواناب یا سیلاب روی سطح خاک جاری می‌شود.

بنابراین پدیده فرونشست زمین نه‌‌تنها موجب تشدید بحران آب و هدررفت بارندگی و آب شیرین حاصل از آن می‌شود که باعث بروز و تشدید سیلاب در کشور شده است. نسبت مستقیم بین تعداد چاه‌‌های حفر‌‌شده با پدیده فرونشست زمین در کشور وجود دارد. بیش از یک میلیون چاه آب در کشور ایجاد شده که 80‌درصد آنها در سه دهه اخیر بوده است و 30‌درصد آنها نیز درست در پهنه‌‌های بحرانی فرونشست قرار دارد.

از نگاه این صاحب‌نظر علوم زمین برای کنترل ابعاد بحران فرونشست باید 5 اقدام صورت بگیرد: مدیریت مصرف آب، محدودیت برداشت از چاه‌‌های واقع در پهنه بحرانی، تعیین حقابه برای مصارف کشاورزی و کنترل آن، ‌‌ تغییر بنیادین نوع کشاورزی به‌ویژه در کانون فرونشست و همچنین تمرکززدایی امکانات و خدمات شغلی و سکونتی در کلان‌شهرهای درگیر بحران فرونشست.