عصر ساختمان:تاریخانه در جنوب شرقی دامغان واقع شده و در حال حاضر متروک و تا حدودی مخروبه است ولی آن چه از آن باقی مانده هنوز چشم هر بیننده ای را خیره میکند. رسیدگی مسئولین، ابتدایی ترین نیاز تاریخی ترین خانه پرستش خداست.
به گزارش پایگاه خبری«عصرساختمان » به نقل از باشگاه خبرنگاران تسنیم ، مسجد «تاریخانه» شهر دامغان بعد از مسجد «فهرج» قدیمیترین مسجد ایران به حساب میآید و آن را سمبل حضور معماری ساسانی به عنوان نخستین بسترهای ظهور معماری اسلامی میدانند. تاریخ به ما نشان میدهد که چطور معماران خوش ذوق ایرانی، بنایی اسلامی میساختهاند.
«تاریخانه» از آثار باستانی دامغان است که طبق تحقیقات اداره کل باستانشناسی، پیش از تسلط اعراب بر ایران، آتشکده بوده و بعداً به مسجد تبدیل شده است. ساختمان بنای مجدد آن مربوط به قرن دوم هجری است و اسلوب ساختمان آن نیز به سبک بناهای دوره ساسانیان میباشد. تاریخانه در ترکی به معنای خانهٔ خداست.
نویسنده «مرآه البلدان»، دستور ساخت تاریخانه را به امیر المؤمنین علی (ع) نسبت داده و آندره گدار، تاریخ ساخت این بنا را اواسط قرن دوم هجری ذکر کرده است.
آندره گدار، درباره این مسجد نوشته است: «این مسجد را به عنوان نمونهای از بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است میتوانیم ارئه دهیم. یعنی مقدم بر دورهای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن تشکیل یافته.»
تاریخ شناسان، بر این اساس، مسجد تاریخانه را قدیمیترین مسجد ایران میدانند.
جدا از این موضوع، نقشه این بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است. قدمت این مسجد به حدی است که حتی در دوره سلجوقیان مورد مرمت قرار گرفته و به جای مناره خشت و گلی آن که ریخته بود، برجی از آجر ساختهاند.
در ارتفاع ده متری آن کتیبهای به خـط کوفی با آجر نگاشته شده و بانی آن «ابو حرب بختیار ممدوح منوچهری» است. بنابراین، این مناره در فاصله سالهای 420-430 هجـــری قمری ساخته شده است.
آن چه اکنون از مسجد تاریخانه مانده 26 ستون است که ضخامت هر یک 4 متر و به ارتفاع 2.84 متر است و 6 دهانه طاق و یک طاق بزرگتر که محل منبر و محراب بوده است. در جهت شمالی مسجد، مناره آجری به ارتفاع 26 متر است که از مسجد فاصلــــه دارد و قاعده آن 13 متر بدون سکو از روی زمین و قطر منتهیالیه آن در بالا 8/6 متر است و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نیست بعضی گفتهاند که بر اثر زلزله خراب شده ولی سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله میبود غیر منظم بود.
نماینده مردم دامغان در مجلس در تاریخ 18 بهمن 94 در بازدید از مسجد تاریخانه دامغان گفته بود : این مسجد با همکاری میراث فرهنگی و اوقاف مرمت میشود و براساس توافقات انجام شده با معاون رئیس جمهور مقرر شده سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در کوتاهترین زمان ممکن طرح جامع مسجد تاریخانه دامغان شامل مطالعه، مرمت، آسیب نگاری، مستند سازی و مناسبسازی محیط پیرامونی این بنای کهن را ارائه و 50 درصد هزینه اجرای این طرح را تآمین کند.
از آن زمان تا به امروز هیچ اتفاق تازهای برای این مسجد رخ نداده و این در حالی است که حال مسجد هر روز وخیمتر میشود.
امروز، این مسجد به حال ویرانی افتاده و در حال ریزش است. طاقهای دالان ورودی درحال ریزش است و برای جلوگیری از آوار آن بر سر مردم چند چوب را به صورت غیر اصولی ستون کردهاند.
دیوارها رو به تخریب است، کاهگلها ریخته و کار به جایی رسیده که سنگهای بکار رفته در استخوان بندی بنا مشاهده می شود. شبستانهای حیاط هم که در سالهای دور تخریب شده به حال خود رها شده و کاهگلهای باقی شبستانها هم در حال ریزش است.
مسجدی که این توصیفها بخش کوچکی از وصف واقعی آن است و مطالعه روی آن، اطلاعات تاریخی مهمی در اختیار باستان شناسان قرار میدهد؛ امروز با بیتوجهی و بیمهری مسئولین مواجه شده.
هرچند این مسجد زیر نظر میراث فرهنگی است و برای ورود باید بلیط تهیه کنیم اما بی توجهی به این مسجد تا جایی پیشرفته که برای نگه داشتن سقفهای دالان ورودی از چوب استفاده کردهاند.
برخی از شهروندان دامغان در مورد نگهداری و آینده این مسجد نگرانند و با توجه به سابقه نامطلوب میراث فرهنگی در مرمت بناهای تاریخی میگویند: متأسفانه تمام فعالیتهایی که در زمینه میراث فرهنگی در شهر ما صورت میگیرد خلاصه شده به بازار سرپوشیده شهر و مقداری از دیوار بارو و چشمه علی. ظاهرأ تنها قسمت از آثار تاریخی که بیشتر در شهر ما نمود پیدا میکند همین چند اثر می باشد.
در همین چند بنا نیز برای مثال در داخل مجموعه چشمه علی در سالهای اخیر یک مقدار کار انجام شده البته هنوز هم خیلی کار باقیمانده دارد در خصوص دیوار بارو هم ایراد اصلی این است که تکه تکه کار میکنند و متأسفانه کار مهمی انجام نشده و اگر به همین ترتیب پیش برویم تا چند سال دیگر چیزی از این دیوار هم باقی نمی ماند. مگر تاریخانه و آثاری دیگر که در شهرمان وجود دارند جزو میراث باستانی شهر ما نیستند.