به گزارش پایگاه خبری«عصرساختمان » به نقل از دنیای اقتصاد، مجسمه محمدرضا پهلوی در مرکز میدان قرار دارد و دو آب‌نمای کوچک در جهت‌های غربی و شرقی و مابقی فضای موجود احتمالا پوشیده از چمن است. پیاده‌رو شمالی، تقریبا پردرخت است که امروز اثری از آنها نیست. جبهه شمالی از نظر ساختمان‌ها با امروز تفاوت‌هایی دارد. در مجموع، این عکس هوایی نشان می‌دهد که میدان بهارستان و اطراف آن محله‌ای کاملا مسکونی است و جز محیط مجلس و باغ نگارستان، اثری از باغ‌های قدیمی در آن نیست و منطقه کاملا پوشیده از خانه‌های مسکونی و ساختمان‌های اداری و تجاری گوناگون است.

در عکس هوایی دیگر، متعلق به 1345هـ.ش.، تحولاتی به این شرح قابل ذکر است: دو استخر متقارن میدان پدید آمده‌اند و این، همان شکلی است که هنوز در فضای مشجر و پارک‌مانند میدان بهارستان وجود دارد. البته یکی از مشهورترین شیرینی‌فروشی‌های تهران قدیم (حوالی دهه‌های 30 تا 50) در همین خیابان ابن سینا چند قواره مانده به میدان بهارستان به نام «کافه قنادی یاس» بود که برخی اجناس ویژه آن، گاه دستمایه مجله توفیق در طنزپردازی برای نمایندگان مجلس می‌شد. ساختمان دیگری اکنون در شمال میدان وجود دارد که از هنگام ساخته شدن تا امروز با هفت طبقه بلندترین سازه میدان بهارستان به‌شمار می‌رود تا جایی که یکی از نگارندگان به‌خاطر دارد، این ساختمان در اصل، محل دو بانک بود؛ «بانک ایرانشهر» و «بانک اصناف ایران» که هردو در سال 1337هـ.ش.، تاسیس شدند. وجه تسمیه کوچه اصناف ـ تنها کوچه بن‌بست بدنه شمالی ـ نیز از نام همین بانک است و از آنجا که بانک ایرانشهر پس از انقلاب با بانک تجارت ادغام شد، اکنون طبقه همکف این ساختمان در اختیار آن بانک قرار دارد.پارک مصطفی خمینی هنوز در سال 1345 ساخته نشده و جای آن آکنده است از سازه‌های مختلف. اما جبهه شرقی ساختمان وزارت فرهنگ و ساختمان‌های برنامه و بودجه در عکس هوایی سال 45 نمود دارند.

عکس هوایی بعدی متعلق به سال 1355 است. عکس هنگام صبح برداشته شده و وجود سایه‌ها، به دشواری بیشتر تشخیص، افزوده است. به مرور، تحولات فضای میدان کاهش می‌یابد. چنان‌که در سال 1355، جز احداث پارک مصطفی خمینی و تکمیل شدن مجموعه ساختمان‌های وزارت فرهنگ و یکطرفه شدن شمال به جنوب خیابان ابن‌سینا و ادامه آن تا چهارراه سرچشمه، تغییر دیگری را دست کم از روی عکس‌های هوایی نمی‌توان تشخیص داد. در عکس هوایی سال 1374 مجسمه محمدرضا شاه در مرکز میدان که در همان روزهای نخست انقلاب به زیر کشیده شده بود، دیده نمی‌شود و جای آن، سازه جدیدی نصب است. این سازه، سکوی بلندی بود که روی آن گل لاله‌ای سیمانی قرار داشت. عکس هوایی 1374 محیط اطراف مجلس را پیش از طرح توسعه و گسترش فعلی نشان داده است. در عکس هوایی سال 1381، جای این لاله، مجسمه مدرس نصب شده که با میدان و مجلس، همخوانی مناسبی دارد. همچنین در خیابان صفی‌علیشاه، حدفاصل خیابان کمال‌الملک تا خانقاه، در محوطه وسیع ضلع غربی وزارت فرهنگ و سازمان برنامه و بودجه، خانه‌های مسکونی زیادی که تا پیش از این قرار داشت، به فضای سبز و یک پارکینگ طبقاتی تبدیل شده است.

وضعیت و موقعیت کنونی

در حال حاضر (سال 93) میدان بهارستان دارای چند کارکرد اساسی است؛

کارکرد سیاسی و اداری

این کارکرد، در درجه اول به‌وجود مجلس شورای اسلامی ایران در آن مربوط است. در حال حاضر، مجموعه اصلی و بلکه کامل مجلس، در بدنه شرقی میدان برقرار است. ساختمان دفتر نمایندگان و مراجعه مردمی که با وکلای خود سر و کار دارند و در بسیاری از موارد، مقابل ساختمان نمایندگان در تقاطع خیابان مجاهدین اسلام و خیابان بهارستان تجمع می‌کنند، یکی از چهره‌های برجسته این موقعیت جغرافیایی است. آمد و شد کارمندان و مراجعه‌کنندگان ساختمان‌های اصلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، برنامه و بودجه سابق، در شمال میدان و اداره میراث فرهنگی در جنوب، از دیگر کارکردهای سیاسی میدان است.

کارکرد فرهنگی

تشکیلات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز آرشیوی و کتابخانه‌ای و تحقیقاتی کشور و نیز مدرسه سپهسالار موجب آمد و شد اهل علم و فضل، به میدان است. در کنار مجلس، ساختمان اصلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تقاطع خیابان بهارستان و کمال‌الملک، محل دیگری برای مراجعه اهالی فرهنگ و اصحاب هنر به میدان است. باغ‌موزه نگارستان را که حال و هوای تهران قدیم را به خوبی تداعی می‌کند نیز باید به این مجموعه افزود. بورس فروشگاه‌های لوازم و اسباب موسیقی، این حال و هوای فرهنگی را دوچندان کرده است.

کارکرد تجاری

اینکه میدان بهارستان و اطراف آن، از چه زمانی کارکرد تجاری کنونی را به خود گرفته است، به روشنی معلوم نیست. حافظه جمعی سالخوردگان بومی حکایت از آن دارد که بازار کسب و پیشه از مدت‌ها پیش در میدان رونق داشته است. یکی از دلایل اصلی وجود کاربری تجاری در میدان، نقش آن به‌عنوان کریدور ارتباطی شرق و جنوب شرق تهران با مرکز غرب و جنوب غرب است که موجب کثرت تردد در محوطه میدان شده است.متاسفانه تحقیقات جامع درباره جغرافیای شهری میدان تقریبا هیچ است و محدود به پژوهش‌های معدود دانشجویی است.در سال 93 که پژوهش حاضر در دست تهیه بود، نیز تحقیق میدانی دیگری در زمینه انواع فعالیت‌های تجاری و خدماتی در بدنه میدان بهارستان (تحقیق میدانی زهرا احمدی) انجام گرفته است که مجال ذکر آنها در این مقاله نیست.

نتیجه‌

منطقه‌ای که هم اکنون بیش از یکصد سال است مجلس و میدان بهارستان را در خود جای داده، از زمان سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار (1250ـ1212هـ.ق.) به این سو، با احداث باغ نگارستان، روی آبادی به خود دیده است. از آنجا که این منطقه تا پیش از گسترش تهران در عهد ناصرالدین شاه (1313ـ1264هـ.ق.) بیرون از شهر و در جهت شمال‌شرقی آن واقع بوده، بیشتر برای احداث باغ‌هایی در حومه شهر که محل استفاده رجال و اشراف بوده، کاربرد داشته است. از همین رو تا قبل از شکل‌گیری وضعیت کنونی، باغ‌های بزرگ نظامیه و مسعودیه در جنوب و جنوب‌ غرب، سردار در جنوب‌شرق، سپهسالار در شرق، پارک امین‌الدوله در شمال‌شرق و نگارستان در شمال آن قرار داشته است. افزون بر این، در پیرامون نیز باغ‌های دیگری بوده، مانند باغ محمدولی‌خان تنکابنی و باغ سیف‌الدوله در غرب و ... انتخاب این مکان برای تاسیس مجلس، بی‌ارتباط با موقعیت جغرافیایی آن نبوده است. احتمالا فاصله مناسب از بافت قدیمی شهر با گذرها و معابر تنگ و باریک آن، دلیل مهمی برای این انتخاب بوده است. مجلس در زمان تاسیس، مهم‌ترین پدیده و تحول جدید (مدرن) زمان خود بوده که منطقه بهارستان با باغ‌های مصفا و بافت اشرافی‌اش، مکان آبرومندی برای آن به شمار می‌رفته است؛ مضافا اینکه از فاصله مناسبی تا مرکز شهر به‌ویژه محل استقرار ارک حکومتی برخوردار بوده است. سرآغاز و اساس رونق منطقه، با استقرار مجلس پیوند دارد.

وجود مجلس نه تنها موجب ایجاد بافت و مبلمان شهری تازه‌ای در تهران است، بلکه با اجتماع دفتر روزنامه‌ها، احزاب و سکونت شخصیت‌های سیاسی تاثیرگذار در آن، هویت اجتماعی جدیدی در محله ایجاد می‌شود که هنوز بازمانده کتابفروشی‌ها و ناشران و کافه‌های قدیمی، یادآور آن است. در اوایل دهه 1310هـ.ش.، تحولات جغرافیای شهری میدان، سمت و سویی در راستای وضعیت کنونی به خود گرفت؛ به این معنا که باغ‌های سرسبز با سرعتی آزاردهنده، تخریب و تکه‌تکه شدند و جای خود را به ساختماهای اداری مانند وزارت فرهنگ و سازمان برنامه و... دادند. یا در وضعیتی نابسامان‌تر، خانه‌های مسکونی و دکان‌ها ساخته شدند. بافت ناهماهنگ جنوب میدان، مثال خوبی است برای این موضوع؛ کوچه‌های تنگ و سازه‌های نه‌چندان اصولی. از بدو تشکیل مجلس تا امروز، میدان و اطراف مجلس، همواره کارکرد سیاسی خود را حفظ کرده است. ابتدای خیابان مجاهدین اسلام از سمت خیابان ابن سینا که ساختمان نمایندگان مجلس در آن قرار دارد، گاه و بی‌گاه، محل تجمع مردم برای احقاق خواسته‌های قانونی ایشان است. در گذشته‌ای دورتر، کارکرد سیاسی مجلس، از این هم بیشتر بود؛ چه‌بسا رویدادهای مهمی مانند ترورهای سیاسی و میتینگ‌ها و... سرنوشت ایرانیان را تا اندازه زیادی تحت تاثیر قرار داد؛ ویژگی مهمی که درخصوص این موقعیت جغرافیایی نباید از نظر دور داشت.

جهت دریافت آخرین اخبار از طریق تلگرام به کانال اختصاصی عصرساختمان (http://telegram.me/asresakhteman) بپیوندید. برای دریافت آخرین نسخه از نرم افزار تلگرام اینجا را کلیک کنید.