به گزارش پایگاه خبری «عصر ساختمان» به نقل از ایسنا، بافت تاریخی این کهن‌شهر با مساحتی قریب 740 هکتار در لیست آثار ملی به ثبت رسیده و شامل محله‌های قدیمی متعددی از جمله محلات فهادان، خرمشاه، سرجمع، میرقطب، یعقوبی و شش بادگیری است که از میان آنها، محله‌ فهادان از قدمت بیشتری برخوردار است.

در این مجموعه، خانه‌هایی تاریخی حتی از دوره ایلخانی نیز هم‌چنان پابرجا مانده هم‌چنان مسکونی است که از ویژگی‌های مهم این خانه‌ها می‌توان به حیاط مرکزی، تالار، اتاق‌های سه دری و پنج دری، دیوارهای بلند، آرایش و سازماندهی فضاهای گوناگون دور تا دور حیاط و نماسازی زیبای آن‌ها اشاره کرد. خانه محمودی، خانه لاری‌ها، خانه عرب‌زاده  و خانه مرتاض از خانه‌های قدیمی یزد بشمار می‌آیند.

یکی از شاخص‌ترین نشانه‌هایی که منظر عمومی شهر یزد را از دیگر شهرهای کشور متمایز می‌سازد، آب‌انبارهای این شهر است.

یزد، شهر بادگیرها

بادگیرها در واقع سیستم تنفسی شهر هستند که بیشتر در فضاهای مسکونی و قدیمی به چشم می‌خورند.

چهار بخش عمده‌ی بادگیرها شامل بدنه، قفسه، تیغه‌ها و سقف است که بدنه بادگیرها به‌عنوان مهم‌ترین بخش آنها معمولاً به‌صورت مکعب مستطیل یا منشور و قاعده آنها اغلب به شکل مربع، مستطیل یا هشت‌ضلعی است.

بقعه‌ی سیّد رکن‌الدّین

«سیّد رکن‌الدّین محمّد قاضی» عارف و دانشمند قرن هشتم قمری، مدرسه‌ی «رکنیّه» را بنا کرد. در کتب تاریخ یزد از این مدرسه و قسمت‌های مختلف آن مانند رصدخانه، دارالکتب با 3000 جلد کتاب، دارالسیّاده، دارالادویه و ... یاد شده است.

اکنون از آن مدرسه، بقعه‌ای شامل گنبدخانه و ایوان بلند باقی مانده که مدفن خود «سیّد رکن‌الدّین» است. گنبدخانه مربع شکل این بقعه با اضلاعی در حدود 11.5 متر، نمایشگاهی کم‌نظیر از گچ‌بری‌های زیبا و نقاشی نقش‌های اسلیمی آب‌رنگی و کتیبه‌های آیات قرآنی با خطوط کوفی و ثلث است.

مسجد جامع کبیر یزد

بنای این مسجد با عظمت، قرن‌هاست که از فراسوی تاریخ تمدن این سرزمین می‌درخشد، چنان که در کتب تاریخ یزد آمده، این مسجد را بر جای آتشگاه ساسانی ساخته‌اند و «علاءالدوله گرشاسب» سنگ بنای آن را نهاده است.

مسجد جامع قدیم در قرن ششم قمری به دستور گرشاسب از نوادگان علاءالدوله کالنجار ساخته شد و بنای اصلی مسجد کنونی از آثار سید رکن‌الدین محمد قاضی است. هنر معماری بی‌نظیر ایرانی در شبستان، صحن، گنبد، کاشی کاری، سردر و مناره‌های برافراشته این مسجد جلوه‌گر است.

زیباترین بخش بنا را می‌توان مجموعه‌ی ایوان و گنبدخانه و فضاهای پیرامون آن نام برد که بانی ساخت آن سید رکن‌الدین است.

نمای ایوان رفیع با مجموعه‌ای از زیباترین تزئینات کاشی معرق و نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره‌چینی پوشانده شده است و این تزئینات، همراه با زمینه و نقوش معقلی و کتیبه‌های کاشی معرق و کوفی بنایی، مجموعه‌ای بدیع و خیره‌کننده آفریده که تحسین هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزد.

محراب اصلی واقع در گنبدخانه، مزین به انواع آرایه‌های کاشی معرق و کتیبه است و بر دو کاشی ستاره‌ای شکل منصوب در آن، نام استادکار و تاریخ ساخت محراب 777 قمری نقش بسته است.

گنبد زیبای مسجد از نوع دو پوسته‌ی پیوسته بوده و بر آن، نقش گل صابونکی معقلی با ظرافت اجرا شده است و بر ساقه‌ی آن، عبارت «الملک لله» به خط کوفی تکرار شده است.

سردر و منار و هشتی شرقی مسجد در تاریخ 707 هجری قمری بنیان نهاده شده و در دوره‌ی صفویه تکمیل شده است. بلندای آن تا نوک مناره‌ها به 52 متر می‌رسد و کاشی‌کاری معرق نفیس و کتیبه‌هایش و تناسبات بلند سر در، در معماری ایران بی‌نظیر بشمار می‌رود.

مسجد فُرط

مقارن قیام «ابومسلم خراسانی»، احمد بن زمجی به فرمان وی، یزد را تسخیر کرد و بنای اولیه‌ی مسجد را در قرن دوم هجری نزدیک «دروازه‌ی مهریجرد» پایه‌ریزی کرد و آن را «پتک» نامید که بر اثر ویرانی‌های پی‌درپی در ادوار تاریخی مختلف، چندین بار مرمت و تجدید بنا شده است.

گفته شده که حضرت امام رضا(ع) در راه سفر به خراسان، در این مسجد عبادت کردند و یکی از حجره‌های مسجد مشهور به «صومعه‌ی رضا» است و مردم آن را «قدمگاه» گویند و به مقدس بودن آن معتقد هستند.

سنگ محراب حجاری شده‌ی مسجد با خطوط کوفی مشجر پرکار، متعلق به قرن ششم هجری قمری است.

از ویژگی‌های شاخص این بنای تاریخی، سنگ محراب ده تکه‌ای است که یک تکه از آن در طول زمان از میان رفته است.

مسجد حظیره

بنای اولیه مسجد حظیره یا «روضه‌ی محمدیه» در سال 843 قمری از اموال «حاج شمس‌الدین میبدی» ساخته شده است که جز سنگ مرمر محراب آن، سایر قسمت‌های بنا نسبتاً نوساز است.

آرامگاه سومین شهید محراب آیت‌الله محمد صدوقی(ره) و فرزندش حجت الاسلام و المسلمین «محمدعلی صدوقی» امام جمعه فقید یزد در این مسجد قرار دارد.

مسجد مصلّی عتیق

این مسجد در سال 725 قمری توسط «سید رکن‌الدین محمد قاضی» ساخته شده و از مشخصات آن وجود صحن و دو قسمت شبستان تابستانه با پوشش گنبد آجری و گرم‌خانه است.

بادگیری بر فراز مسجد، آب‌ریزگاه و حوض‌خانه در وسط صحن و یک پایاب در گوشه‌ای از آن به چشم می‌خورد. محراب زیر گنبد نیز با کاشی‌های شش ضلعی فیروزه‌ای تزئین شده است و از کتیبه‌های تاریخی آن می‌توان به دو قطعه کاشی لاجوردی اشاره کرد که با خط نسخ منقور و بر دیوار مناره‌ی مسجد(نبش کوچه)‌ نصب شده است.