گشتی در خانه‌های تاریخی محله کلیمی‌های مشهد

به گزارش پایگاه خبری «عصر ساختمان» به نقل از برترین ها، خانه های یهودی ها که جزو اقلیت های دینی مشهد بوده اند، همه به هم راه داشته و همه آنها در محله ای به نام «عیدگاه» ساکن بودند. خانه محمدی که اکنون به اجاره زوار می رود، کمتر از یک دهه پیش به ثبت آثار ملی ایران رسید، درست بعد از خانه غفوری که 11 مرداد ماه 84 ثبت ملی شد.

هنوز در مشهد اتاق هایی هست که تنها یک قالی پهن شده دارند و دیوارهایی به جا مانده از گذشته؛ همین اتاق خالی شبی 80 هزار تومان در ایامی که زوار زیادی به سمت مشهد روانه می شوند، اجاره می روند. مثل خانه ای که اکنون مالکش فردی به نام چایچی است و نقش ستاره داوود را روی یکی از دیوارهای خانه می توان دید. این خانه که اکنون به اجاره زوار می رود، کمتر از یک دهه پیش به ثبت آثار ملی ایران رسید، درست بعد از خانه غفوری که 11 مرداد ماه 84 ثبت ملی شد.

خانه غفوری و خانه محمدی (خانه چایچی)، دو خانه از کلیمی های مشهد هستند که باقی مانده اند و جالب اینکه این خانه ها به هم راه مخفی داشته اند. خانه های یهودی ها که جزو اقلیت های دینی مشهد بوده اند، همه به هم راه داشته و همه آنها در محله ای به نام «عیدگاه» ساکن بودند. به باور یک پژوهشگر تاریخ خراسان دلیل اینکه خانه ها راه مخفی داشته، این بوده که اگر یهودیان، مراسم یا جلسه مذهبی داشتند از طریق این راه های مخفی در زیر زمین خانه ها، بتوانند با هم ارتباط برقرار کنند، به ویژه در گذشته های دور و در مقطعی که برای این مهاجران در مشهد قدیم پیش آمد، این راه های مخفی به کارشان می آمد تا در جایی گرد هم بیایند و آیین های دینی و مذهبی خود را در زیرزمین این خانه ها برگزار کنند.

عیدگاه، محله ای در مشهد قدیم

گذرمان را از کوچه عیدگاہ آغاز کردیم و تا بازار عباسقلی خان که سرای عزیزاله اوف در آنجاست، پیش رفتیم. به گفته رضا سلیمان نوری، پژوهشگر تاریخ خراسان، نادر شاه در زمان حکومتش چهل خانوار کلیمی راز قزوین به مشهد منتقل می کند تا مسئولیت حفاظت گنجینه هایی را که از جنگ های مختلف به دستش رسیده به آنها بسپرد. تعدادی به مشهد می رسند و برخی دیگر در راه کلات و سبزوار بودند که نادر به قتل می رسد و ماموریت آنها لغو می شود. بعدها همین یهودیان به سمت بخارا حرکت می کنند و یهودی های مهاجر سبزوار و مشهد در منطقه عیدگاه ساکن می شوند، جایی که زرتشتی های مقیم مشهد هم آنجا زندگی می کردند.

اکثر یهودی های مشهد، اصالت گیلانی داشتند که به قزوین رفتند و بعد راهی مشهد شدند. ادعای این حرف، آثار به جامانده از این گروه است که در آن می توان لغات گیلکی را دید. تجارت ابریشم را کلیمی های گیلان به مشهد آوردند زیرا آنها متخصص ابریشم بودند.

بافت بسته یک اقلیت دینی

یهودی های مشهد به آنوسی ها معروف بودند. در زبان عبری آنوسه به معنای (بالاجبار پذیرفتن) است. سلیمان نوری می گوید: «آنها در راسته عیدگاه. کار پارچه فروشی می کردند و شنبه ها هم مغازه هایشان باز بود. اما اگر شنبه ها به پارچه فروشی یک یهودی می رفتید پارچه متری یک قران را پنج قران قیمت می دادند تا نخرید در حالی که فردای آن روز ممکن بود همان پارچه را متری نیم قران بفروشند.»

خانه ای که کنیسه شده بود

نکته قابل توجه اینکه با توجه به جمعیت بالای یهودی های مشهد، آنها کنیسه رسمی نداشتند و چند تا از خانه های محله را به کنیسه تبدیل کرده بودند، یکی از این خانه ها، خانه غفوری بود. سلیمان نوری با اشاره به ارزش تاریخی این بنا می گوید: «این خانه متعلق به یهودیان مشهدی است که در حدود سال 1255 قمری در محدوده «عیدگاه» زندگی می کردند. نماد ستاره داوود در سردر این خانه های تاریخی، نشان از عقاید دینی مالکان آن دارد.»

به گفته وی، اغلب خانه های تاریخی آن دوره در عمق گودی قرار گرفته اند که این مسئله در خانه غفوری هم دیده می شود. همچنین با توجه به اینکه یهودیان آن زمان از تمکن مالی برخوردار نبودند و عیدگاه محله ای نابرخوردار به شمار می آمد، به همین دلیل از ستون ها و ایوان های بزرگ اعیانی در خانه های تاریخی این محدوده و همچنین خانه غفوری خبری نیست.

کلمات رایج در میان یک اقلیت

کنگره جهانی آنوسی های مشهد که جمعیت شان در کل دنیا به 45 هزار نفر می رسد، سالانه برگزار می شود. یهودی های مشهد علاوه بر زبان عبری، با لهجه مشهدی با هم حرف می زنند و لغتنامه مشهدی دارند. آنان از کلماتی استفاده می کنند که فقط بین خودشان رایج است. آنها از معدود جوامع یهودی هستند که به صهیونیسم چندان گرایشی ندارند و تابحال هیچ کدام از آنها در مناصب رسمی رژیم اشغالگر قدس نبوده اند. آنها هنوز بین خودشان ازدواج می کنند و کنیسه ها و مدرسه های خاص خودشان را دارند.

منبری های یک منطقه

به گفته سلیمان نوری، در محله عیدگاه، اول زرتشتی ها زندگی می کردند و سپس یهودی ها ساکن شدند. در زمان محمدرضا شاه، تعدادی از پیروان فرقه ضاله بهائیت هم به این منطقه آمدند. برای همین، تعدادی از روحانیون منبری برای ارشاد مردم به این منطقه نقل مکان کردند. او مسجد صاحب الزمان (عج) را به ما نشان می دهد که محل منبر رفتن شیخ محمود عیدگاهی بوده است. وی می گوید: «جریان انتقال یهودی ها به مشهد توسط نادرشاه، یکی از سیاست های عمده نادر بود. نادر چهار کوچ بزرگ به خراسان انجام می دهد که یکی از آنها کوچ یهودی هاست. دیگری کرمانج ها هستند که کردهای شمال خراسان و از کردهای سلیمانیه و کرمانشاه هستند.

گروه سوم، ترک های قشقایی و پسیانی هستند که آنها را از منطقه شمال مهاباد به شمال خراسان می آورد. گروه چهارم هم از زندها و قشقایی ها هستند. گروه دیگر هم تعدادی از معمارها و متخصصان هندی بودند که در کاخ خورشید، می توان نمادهایی از هنر آنها را دید.»

خیابانی که دو محله را جدا کرد

محمد نظرزاده، کارشناس مسئول تاریخ شفاهی کتابخانه آستان قدس رضوی می گوید: «برای پژوهش در حوزه تاریخ شفاهی مشهد به مناطق مختلف سر می زدم تا از بافت قدیمی شهر جویا شوم. در این آمد و شدها متوجه شدم که مشهد در گذشته 6 محله بزرگ داشت که عیدگاه یا پایین خیابان هم جزو محله های متوسط به پایین شهر بود. رجال سیاسی آن دوره، در منطقه چهارباغ یا سرشور زندگی می کردند.» سلیمان نوری به این توضیحات اضافه می کند: «محله عیدگاه قدیم، بزرگتر از محله فعلی است که خیابان تهران، محله سرشور را از محله عیدگاه جدا کرد.»

گرمابه جدیدها

گرمابه جدیدها، گرمابه یهودی های مشهد بود که در محله سرحوضان واقع شده است. سلیمان نوری می گوید: «منطقه عیدگاه دو حمام داشته است که یکی از آنها حمام لوی است. عبدالرحیم لوی متعلق به یک یهودی مسلمان شده بود که وقتی از ایران می رود آن را به یک مسلمان می فروشد. این حمام جزو حمام های قدیمی و خزینه ای مشهد است. البته شکل جدید آن دوش دارد. قدیمی بودن این حمام از آنجا مشخص است که در گودی ساخته شده، زیرا حمام های خزینه ای در گودی واقع بودند.»

او اضافه می کند: «اصل حمام مربوط به 150 سال پیش است اما بافت جدید آن به حدود 40 سال پیش برمی گردد.» به گفته این پژوهشگر تاریخی مشهد، بخارا، ترکیه و ایتالیا چهار منطقه یهودی نشین دنیا بود که در آنها بنا به دلایلی، دین شان را تغییر دادند. او داستان کلیمی های مشهد را به این دلیل جالب توجه می داند که آنها هنوز مشهدی بودن خودشان را حفظ کرده اند. نظرزاده می گوید: «کلیمی ها اعتقادات خاصی داشتند. حمام شان و قصابی های شان از مسلمان ها جدا بود و بعد از جنگ جهانی اول از ایران رفتند.» او یادآور می شود: «اسنادی در آستان قدس رضوی وجود دارد که نشان می دهد یهودی هایی که به لحاظ مالی ضعیف بودند در دوره محمدشاه از آستان قدس رضوی پول می گرفتند.»